جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

حدیث از مطرب و می گو و راز دهر کمترجو که کس نگشود و نگشاید به حکمت این معما را آنچه مسلم است این است که در همان قرن اول هجری بعد از رحلت پیامبر اکرم (ص) از طریق تعلیمات پیامبر اکرم (ص) و معصومین و دعاهای بلند عرفانی که از آنها به یادگار مانده بود گرایش به عرفان و جذبه عرفانی در اسلام ظاهر می شود و آثار ظهور عرفان در زندگی اجتماعی مردم مومن به اعراض از شهوات زمینی و توجه به حیات معنوی و عالم شهودی دور از عالم ظاهری تحقق پیدا می کند. این آثار مخصوصاً در نتیجه توسعه تدریجی سلطه اموی و تحول آن به یک حکومت استبدادی بارزتر می گردد . زیرا چنان سیاست خشک ذوق و عواطف مؤمنان را سخت آزرده کرده بود که آنها را برای ایثار و فداکاری و مجاهدت در جهت تعالی روح آماده کرد و به مشاهده عالم باطنی سوق داد . به گونه ای که گاهی بر اثر نیروی ایمان و حسن شجاعت و فداکاری در این سیر و سلوک معنوی به مقامات عالی عرفانی می رسیدند . از جمله آنها می توان اولین مظاهر این شور معنوی را در حسن بصری و دیگران مشاهده کرد . عرفان و تصوف اولین بار که پدید آمد عکس العملی بود علیه فساد اوضاع اجتماعی و اخلاقی آن عصر و کوششی برای طهارت باطن و تزکیه نفس آنچان که بتوان به حق واصل شد. البته باید خاطر نشان کرد که عرفان و تصوف هم در طول تاریخ، آرام آرام رنگ سیاسی به خود گرفت بدون تردید از هر صد صوفی و عارف از زمان حسن بصری که خود عارفی ایرانی و از دهات اطراف بصره بود هشتاد درصد صوفیان ایرانی بوده اند و از این هشتاد درصد نیز اغلب خراسانی بودند . خراسان مرکز قیام علیه خلافت ها و مبارزات سیاسی بود . بنابر این می توان گفت که رشد و گسترش اصلی تصوف مربوط می شود به شرایط خاص سیاسی که بعداً پدید آمده است بطوری که ریشه و بنیاد شرایط اجتماعی و سیاسی را در طول تاریخ کشورهای اسلامی می توان تا حدودی در تاریخ تصوف مشاهده کرد . تصوف در ایران ابتدا گرایش به اصالت های اسلامی داشت، سپس شکل مبارزه با بیداد و ستم را نیز پیدا کرد . در هر حال شرایط اجتماعی نیز در کنار سایر عوامل مهم دیگر به پیدایش جنبش نیرومند ترک دنیایی و ریاضت کشی در مهمترین مراکز حکومت خلفا انجامید. عرفان و تصوف اسلامی بی تردید، از خود اسلام مایه گرفته و آبشخوری جز قرآن و حدیث و نحو زندگی شخص پیامبر گرامی اسلام و صحابه واقعی و صمیمی ندارد ولی در سیر تکاملی خود با نظام های بزرگ فکری دیگری برخورد کرده و تحولاتی در فروع و آداب و رسوم آن پدید آمده است