جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در فضای اجتماعی دوره مشروطه (اواخر عصر قاجار) منبرهای روحانیت به عنوان عامل انسجام­بخش اجتماعی، دارای جایگاهی مهم و معتبر بودند. در این مقاله با بهره ­گیری از «نظریه میدان بوردیو» که تحلیل پدیده­ های مختلف اجتماعی را مقدور می­سازد، جایگاه منبرِ وعظ و خطابه مورد واکاوی قرار گرفته و با تشریح مفاهیمی چون «میدان»، «سرمایه»، «منش» و «کنش» و عناصر تأثیرگذار بر فضای آن، مطالعه شده‌­است. سؤال اصلی این است: با استفاده از نظریه میدان بوردیو، «منبر دینی» چه ویژگی­ ها، دستاوردها و بازخوردهایی در دوره مشروطه داشته‌است؟ براساس نظریه بوردیو می­توان گفت که منبر، میدانی گسترده، با عادتواره ­های ویژه از باورهای مذهبی مردم، در بسیج توده ­ها، مطالبه مشروطیت و تأسیس مجلس بوده و توان­مندی شایانی داشته‌است. همچنین بنابر یافته­ های این پژوهش، «میدان منبر» در این دوره از اهرم ­های سه ­گانه میدان (استقلال، قدرت و منازعه بر سرمایه) به­ طور نسبی برخوردار بوده­ و در بیشتر وقایع مشروطه حضور اثرآفرین داشته و البته از تقابل با برخی میدان­ ها نیز آسیب­ دیده‌است.

از ویژگی­های بارز قرن نهم هجری از نظر مذهبی، رواج مذهب تشیع و اظهار قشر فرهنگی و فرهیخته نسبت به این مذهب بود. سیاست آزادی مذهبی تیموریان که ادامه سیاست مغولان بود. زمینه را برای تضارب آراء مهیا کرد. در این راستا مکتب تشیع که از پایه­های اعتقادی استواری برخوردار بود، با انگیزه­های معنوی، الهی و عرفانی رشد چشمگیری کرد که درنهایت مقدمات تشکیل حکومت شیعی ایجادگردید. همچنین آرامش ایجادشده بعد از فتوحات تیمور و علاقه و احترام وی به علما، دانشمندان و صوفیان نیز مشاهده­می­گردد. دراین دوره عالمان یا شیعه بودند و اساس تألیفات خود را بر بعد عرفان و تشیع قرارمی­دادند و اگر هم سنی بودند، سنی کم تعصب و یا متمایل به شیعه بودند. حال تلاش­های عالمان و دانشمندان در دوره قبل و مقارن روی کار آمدن تیموریان برای ایجاد تشیع حائز اهمیت است که این پژوهش به آن می­پردازد. شیوة این جستار (توصیفی - تحلیلی) می­باشد. پرسش اصلی این تحقیق این است که آیا با مطالعۀ آثار دانشمندان این دوره می­توان به دیدگاه­­های عرفانی آن­ها در زمینه تشیع دست­یافت؟ نتایج بررسی نشان­می­دهد که آثار امیرعلیشیرنوایی، خنجی، عبدالرحمن جامی و غیره از اهل سنت و متصوفه نمودی از عرفان و تشیع را در آثار خود دارند.

ابن‌ترکه از عالمانی است که تحت تأثیر گرایش‌های عرفانی خویش درباره موضوع «شریعت»، «طریقت» و «حقیقت» بحث کرده است. تعیین جایگاه سه اصطلاح مذکور، و ارتباط میانشان و چگونگی تبیین تعالیم دینی بر پایه‌اش، از مباحث کانونی او است. تحقیق حاضر با روش توصیفی‌تحلیلی، درباره جایگاه و ارتباط شریعت، طریقت و حقیقت و مراتب هر یک، و نیز نگرش عرفانی ابن‌ترکه به تعالیم دینی بحث می‌کند و در آخر رویکرد وی درباره همخوانی آموزه‌های عرفانی با کتاب و سنت، و ضرورت التزام به ظواهر شرع را می‌کاود. نتایج تحقیق حاکی از آن است که او سه اصطلاح مذکور را مراتب یک حقیقت می‌داند و ضمن تلفیق آن سه، با رویکرد عرفانی، تعالیم دینی را تحلیل و بررسی می‌کند. همچنین، منشأ آموزه‌های عرفانی ناب را فقط در کتاب و سنت می‌بیند و پای‌بندی به شریعت را در همه حال ضروری می‌داند.

مشروعیت خلافت امام علی (ع) و جایگاه ایشان در میان خلفای راشدین از حیث افضلیّت به موضوعی کاملا مسئله برانگیز در قرن سوم میان علمای سنی تبدیل شده بود و دیدگاه‌های متعارضی نسبت به آن ابراز می‌شد. یکی از کسانی که موضعی کاملا مثبت و موافق عقیده شیعه اتخاذ کرد، ابوجعفر اسکافی (د 240ق)، عالم معتزلی بغدادی، بود. وی به مانند اکثر معتزله بغداد امام علی (ع) را در جایگاهی برتر از سه خلیفه پیشین نشاند و جنگ‌های داخلی امام را ناقض مشروعیت خلافت ایشان ندانست. در کنار آن در مقابل ناصبیان اعم از مرجئه، عثمانیه، محدّثان بغدادی و حتی شماری از معتزله استوارترین دفاع‌ها را از ساحت امیرالمومنین علی (ع) نمود. در این پژوهش دیدگاه‌های اسکافی بر اساس دو کتاب باقیمانده وی، المعیار و الموازنه و نقض العثمانیه جاحظ مورد بررسی قرار گرفت. یافته‌های این پژوهش بیانگر آنست که آثار اسکافی نقش موثری در زدودن تبلیغات منفی علیه امام داشت و به معیار و راهنمایی برای اهل سنت جهت شناخت درست امیرالمومنین علی (ع) تبدیل شد.

«امام کاظم» (علیه‎السلام) در ابتدای امامت، با چالش‌هایی روبه رو بوده اند که این چالش‌ها موجب شده است تا اقدامات ایشان به عنوان قرینه فعلی علاوه بر دلایل نقلی مورد توجه باشد. اهداف اصلی تحقیق، چگونگی و دلایل امامت امام موسی بن جعفر (علیه‎السلام) و نیز اقدامات ایشان در اثبات این موضوع با استفاده از منابع شیعه و اهل سنت است. سوال اصلی این تحقیق نیز بدین شرح است که «مهمترین اقدامات امام کاظم (علیه‌السلام) در راستای اثبات امامت ایشان با توجه به چگونگی و دلایل امامت ایشان در منابع شیعه و اهل سنت چیست؟» این تحقیق با روش توصیفی، تحلیلی و تطبیقی، به این نتیجه دست‌یافت که برای انتخاب امام، شرایطی مانند «وصیت، علم خاص، ودایع و سن» به‌عنوان ملاک تعیین‌شده که بنا به دلایل قدرمتیقن، مشخص می‌شود که امام کاظم (علیه‎السلام) شرایط امامت را داشته است. علاوه بر احادیث و دلایل منقول در قبال امامت ایشان، مهمترین اقدامات ایشان که عبارت است از وارستگی مادی و سیاسی، شفاف‌سازی در غصب حکومت شیعیان، مقابله علمی با جریان‌های انحرافی و فرقه‌های مختلف شیعه، مناظره با خلفای عباسی و انتخاب رویکرد تقیه، گویای این است که طرز فکر امام کاظم (علیه‌السلام) طرز فکر یک «ولی، امام و زعیم» امت است؛ زیرا از یک‌سو جامعه شیعیان را از طریق تقیه و وکالت مدیریت کرده و از طرفی، برای اثبات حقانیتشان از طرق مختلف مانند مناظره و شجاعت در بیان، تلاش نموده و ازنظر علمی و فرهنگی نیز با بزرگ‌ترین چالش زمان خود، مقابله نموده و خط‌مشی آگاهانه‌ای را بنیان‌گذاری نموده‌اند.

موضوع شریعت، طریقت و حقیقت، در آثار عزالدین محمود کاشانی دیده می‌شود. تعیین جایگاه سه اصطلاح مذکور، و ارتباط میان آنها و چگونگی تبیین تعالیم دینی بر پایه آن، از مباحث کانونی او است. تحقیق حاضر با روش توصیفی‌تحلیلی، به جایگاه و ارتباط شریعت، طریقت و حقیقت و مراتب هر یک و نیز نگرش عرفانی کاشانی، بر اساس سه لایه مذکور، به تعالیم دینی می‌پردازد و در آخر، رویکرد او به همخوانی آموزه‌های عرفانی با کتاب و سنت و نیز ضرورت التزام به ظواهر شرع را بررسی می‌کند. نتایج تحقیق حاکی از آن است که او سه اصطلاح مذکور را مراتب یک واقعیت برمی‌شمرد و ضمن تلفیق آن سه، با رویکرد عرفانی، تعالیم دینی را تحلیل و بررسی می‌کند. همچنین، منشأ آموزه‌های عرفانی ناب را فقط در کتاب و سنت می‌بیند و پای‌بندی به شریعت را در همه حال ضروری می‌داند.

هم­زمان با اوج­گیری کنش های جریان های متمهدیانه ایرانی هم­چون نوربخشیه در عصر تیموری، حرکت­هایی مشابه از اواخر سده نهم هجری در شبه قاره هند آغاز شد که هدف اصلی رهبران آن­ها مانند سیدمحمد جونپوری، مؤسس جریان مهدویه که به اهل سنت نزدیک بودند، جریان­سازی اجتماعی حول محور ادعاهای مهدویت­شان بود. سؤال پژوهش حاضر این است که تشابهات و تفاوت­­های احتمالی دو جریان مهدویه و نوربخشیه کدام­اند؟ در این مقاله مهم­ترین تشابهات و تفاوت­­های دو جریان از منظر باورها، روش­های تعامل اجتماعی و کنش­های سیاسی و نظامی مقایسه می­شوند. در این پژوهش نشان داده شده­است که رهبران مهدویه و نوربخشیه در مواردی مانند تلاش برای جلب حمایت بزرگان صوفیه، تحریف برخی اصول طریقت­­های­ صوفیانه­شان و تشکیل گروه­­های مسلح به­هم شباهت دارند. در عین­حال، تلاش رهبران مهدویه برای جلوگیری از علم­آموزی و ارتباط مریدان با غیرمهدویان و اعتقاد نوربخشیه به تقدم شریعت بر طریقت و به­نوعی تناسخ، مهم­ترین تفاوت­­های دو جریان است.

وضعیت اقتصادی شیعیان در دوران ائمه با وجود زمین­های زراعی ینبع که در دست آن­ها وجود داشت و پر آب بودن دو رود دجله و فرات برای کشاورزان در عراق و مالیات­هایی شامل خمس، زکات و غیره را که مسلمانان پرداخت می­کردند، قابل اهمیت و بررسی است. همچنین واقفان نیز با انگیزه­های معنوی، الهی و عرفانی مانند مقابله با مسائل نفسانی، طی کردن مراتب روحانی، خدمت به خلق خدا صرفأ برای قرب الهی به وقف می­پرداختند که در امر اقتصادی تأثیرگذار بود. نویسنده در این مقاله که به روش توصیفی – تحلیلی صورت گرفته است به ارزیابی عوامل موثر بر اقتصاد شیعیان در عراق پرداخته است و به این نتیجه رسیده است که بی شک تشکیل حکومت الهی که انسان را به تمام اهداف مورد نظر برساند، فقط از طریق پیشوایان معصوم امکان پذیر است، زیرا حکومت های انسانی، همیشه در مسیر منافع مادی افراد یا گروه های خاص سیر کرده اند.لذا حکومت اسلامى از مهمترین مسائلى است که مسلمانان با آن سر و کار دارند و قسمتى از پایه هاى این حکومت بر مسائل اقتصادى نهاده شده است. چرا که نخستین شرط استقلال یک تشکیلات، استقلال اقتصادى است و این مطلب از طریق «زکات»، «خمس»، «انفال»، «خراج» در جهان تشیع به خوبى پیاده شده است.

با گسترش قلمرو اسلامی و فتح مناطقی از آسیا و شمال آفریقا در سده های اول و دوم هجری قمری و ورود بردگان و اسرا، بستر مناسبی برای کنیزداری جامعه عرب فراهم شد. گروهی از این کنیزان که از مولای خویش صاحب فرزند شدند، اُمّ ولد نامیده می‌شدند. پژوهش پیش رو درصدد است رویکرد افراد جامعه نسبت به اُمّ ولدها و نقش ائمه اطهار (ع) در ارتقاء منزلت اجتماعی آن‌ها را مورد واکاوی قرار دهد. بدین منظور نوشته‌های تاریخی و غیر تاریخی برای درک اجتماعی موضوع، مطالعه و سپس پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی ارائه شده است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد در شرایطی که کنیزان و اُمّ ولدها در جامعه‌ی عرب جایگاهی نداشتند و مورد تحقیر و تبعیض قرار می‌گرفتند، ائمه(ع) ضمن حمایت حقوقی از کنیزان، با آزاد کردن و انتخاب آنها به عنوان همسر، عملاً الگویی از رفتار درست و اسلامی را در چارچوب خانواده ارائه دادند و جایگاه و منزلت اُمِّ ولدها را به عنوان همسران و مادران فرزندان خود ارتقاء بخشیدند.

گروه‌های مختلف اجتماع نقش‌های متنوعی را در حفظ دستاوردهای فرهنگی، مذهبی، اقتصادی، سیاسی، نظامی و مانند آن ایفا می‌کنند. دهقانان (دیهکانان) از طبقات برتر و با شرافت و اصالت در ایران پیش و پس از اسلام به شمار می‌روند که از احترام و ارج و قرب خاصی نزد مردم و دولت‌ها برخوردار بودند. آنان در نهایت سعه صدر و بزرگ منشی سعی می‌کردند تا فرهنگ ایرانی همواره پایدار بماند. در واقع دهقانان علاوه بر سهم بسیار در حفظ فرهنگ ایران، خود نیز از جمله کوشاترین افراد در پیشرفت و شکوفایی فرهنگ و تمدن ایران بودند.