جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ژرار ژنت از محققان برجستة عرصة بینامتنیت، هر متن را با متون پیش از خود مرتبط دانسته و در نظریة بیش‌متنیت، رابطة هر بیش‌متن را با پیش‌متن خود مطرح کرده­است. از آنجا که در طول ادوار عرفانی، بحث عارفان هم‌مشرب با دیدگاه‌های مشابه قابل­توجه بوده­است و ساختار تذکره‌های عرفانی همچون صفوة­الصفا و اسرارالتوحید نیز بر مبنای کرامات، اندیشه‌ها و گفتار عارفان خاصی تدوین شده­است؛ این پژوهش با هدف روشنگری زوایای عرفانی قرن هشتم، برآن است که کرامات و آرا و اندیشه‌های شیخ صفی‌الدین اردبیلی را با دیدگاه‌ها و کرامات عارفانی هم‌چون ابوسعید ابوالخیر از منظر نظریة ژنت بسنجد. چنان‌که این پژوهش جهت‌گیری بینامتنی صفوة­الصفا را در استقبال از اندیشه‌های ابوسعید ابوالخیر هویدا می‌کند؛ تشابه مضامین صفوةالصفا با اسرارالتوحید از حیث کراماتی همچون طی‌الارض، فراست، مسائل مربوط به مرگ، نجات مردم و همانند آن‌ها و همچنین مفاهیم اخلاقی و تربیتی متصوفه، نظیر تربیت نفس، رفع حجاب و مسائل دیگر، رابطة بینامتنی بین این دو اثر را تأییدمی‌کند.

امور معنوی، مقدس و دینی از اموری هستند، که همواره بشر برای فهم آن­ها ناچار از به­کارگیری استعاره است. این خاصیت ذهن بشر است که نمی‌تواند امور مفهومی و انتزاعی را بدون کمک­گرفتن از امور مصداقی و فیزیکی بشناسد. امروزه علوم شناختی از جمله زبان‌شناختی شناختی، بسیاری از استعاره‌های به­کاررفته زبان انسان را تحلیل­کرده و نشان­داده­است که انسان چگونه پاره از امور هستی را درک­می‌کند. هدف این پژوهش بررسی استعارة انسان‌مدارانه در مورد خداوند است، تا با رویکرد شناختی نشان­دهد چگونه خدا در ذهن دو تن از شاعران زبان فارسی، یعنی سنایی و عطار، مفهوم‌سازی شده­است. برای این منظور از دیوان این دو شاعر، تمام ابیاتی که در آن­ها اعمال و صفات انسانی برای خدا قیدشده، استخراج­گردیده و با نگاشت هرکدام در مقاله ذکرشده‌­است. نتیجه این پژوهش نشان­می‌دهد، در ذهن این دو شاعر به طور مشترک خدا: پادشاه، معشوق، صنعتگر، میزبان، ساقی و جنگجو است و علاوه‌بر این در ذهن سنایی خدا: آرایشگر، بنّا، نانوا، نویسنده، راهنما؛ و در ذهن عطار هم خدا: صیاد، شعبده‌باز، آئینه‌بند، فرمانده، بافنده و نقاش است. در این پژوهش چهره، میان/ کمر، زلف، لب، مردمک چشم، دهان و ... از اعضایی هستند که همراه با شواهدی برای اثبات استعارة بدن‌مندی از آن­ها استفاده­شده­است.

عدالت به عنوان یکی از اهداف والای انسانی و اخلاقی بشر به معنی احقاق حقوق دیگران براساس مساوات است. هدف این پژوهش، تبیین جایگاه عدل در اشعار خاقانی و اهمیت این فضیلت خاقانی در ترسیم آرمان‌شهر این شاعر است. بنابراین در این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی به این سؤال پاسخ داده می‌شود که عدل در اشعار خاقانی از چه ابعادی قابل خوانش است؟ مطابق نتیجه‌ی حاصل از این پژوهش، عدل در اشعار خاقانی از ابعاد سیاسی، الهی و دینی قابل بررسی است. در بعد سیاسی، عدل از مهم‌ترین عوامل استواری ساختار پادشاهی بیان شده که قابل انطباق با اندیشه‌ی سیاسی ایرانشهری است؛ مطابق این نظریه یکی از مهم‌ترین ویژگی شهریار آرمانی در دیوان و تحفة‌العراقین خاقانی پاس‌داشت عدل و داد است. خاقانی در عدل الهی، مقصود از عدل در جهان را با مفهوم توازن و تعادل در خلقت جهان استعمال کرده اینکه خداوند علیم و حکیم به مقتضای علم شامل و حکمت عام خود می‌داند که برای ساختمان هر کلی، از هر جزئی چه اندازه لازم و ضروری است و نیز در ضمن مدح ممدوح به مفهوم کلامی آن از دیدگاه اشاعره اشاره‌ کرده است. در بعد دینی عدل را کلید درجه‌ی هشتم بهشت و امانت خداوند می‌داند. از دیدگاه او دین با عدل معنا پیدا می‌کند و عدل‌گستری در جامعه‌ نشانه‌ای از دینداری حاکم بر آن جامعه می‌باشد.

موضوع اساسی در این مقاله فراهنجاری نحوی در دیوان شمس است که شگفتی و تنوعِ خاصّی به غزل­های وی می­بخشد. نگارنده، پس از پرداختن به موضوعاتِ آشنایی­زدایی و برجسته­ سازی به­ عنوان مباحث مقدّماتی، مقاله را با تأکید بر مشخّصه­ هایی چون: تطبیق صفت با موصوف، عدم مطابقت نهاد با فاعل، ایجاد پرش ضمیر، گسترش دادنِ جزء اوّل فعل و نیز با طرح مؤلّفه­ هایی نظیرِ قلبِ نحوی، مطابقه­ی فاعلی، چینشِ واژگانی، استعمال هنریِ فعل­های مرکب به­ عنوان عناصر نظم­ آفرین، بیان می­کند که مولانا قصد دارد ضمن ایجادِ آشنایی ­زدایی و درنگ هنری، خواننده را برای کشف مقاصد زیباشناسی انحرافات و سرپیچی­ های نحوی خود که عبارت است از القاء مفهوم کثرت و تنوّع و گریز از محدودیّت­ ها، ترغیب کند و نیز مخاطب را در رسیدن به شکل هنری خود از طریقِ توجّه به نقشِ عناصر نظم­ آفرین راهنمایی نماید. نتیجه آن­که: تصرّفات و نوآوری­ های نحویِ مولوی در دیوان شمس، که به­واسطه­ ی انعطاف­پذیریِ زبان فارسی و به­ سببِ ضرورتِ وزنی، داشتنِ زبان حماسی، الهام­ گیری از زبان مردم، ناخودآگاهی و ... صورت می­گیرد، از آن­رو که توانسته صورت­های ذهنی مولوی را درست و کامل به مخاطب منتقل کند، زیبا، هنری و پذیرفتنی است.

هوش معنوی، کاربرد معنویّت برای پاسخگویی به نیازهای ذهنی و پرسش‌های بنیادین هستی‌شناسانه است که بر پایة عقاید دینی به‌کار گرفته می‌شود و نقش اساسی در تأمین سلامت روانی و هدفمند کردن زندگی دارد. اگرچه در پژوهش‌های انجام گرفته در حوزة هوش معنوی به گروه سنّی بزرگسالان توجه فراوانی شده‌است، می‌توان این نوع از هوش را با توجه به آموزه‌های قرآنی در کودکان نهادینه کرد. یکی از روش‌های این امر، بهره‌گیری از شعر است. در پژوهش حاضر که به شیوة تحلیلی ـ توصیفی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای انجام گرفته‌است، به بررسی هوش معنوی کودکان بر اساس شعر و مبتنی بر آموزه‌های قرآنی پرداخته می‌شود. به همین منظور، مؤلفه‌های هوش معنوی در شعر کودک واکاوی، و با استناد به آیه‌های قرآنی، کارکرد آن بررسی شده‌است. کاربرد هوش معنوی در شعر کودک باعث می‌شود که فضایل اخلاقی در کودکان پرورش یابد و او پاسخی متناسب با درک خود، نسبت به خدا و هستی بیابد و با اعتقاد به خدای آفریننده، در برابر سختی‌ها بردبار باشد. مؤلفه‌های هوش معنوی در شعر کودک، منطبق با آموزه‌های قرآنی و با کارکرد تعلیمی است. از این رو، رهاورد وحی الهی برای پرورش روح کودک و تعالی بخشیدن به او برای شکوفایی، قابلیت و توانایی‌ها در درک امور فرامادی است.

طبق نظر نظریّه­پردازانِ بینامتنیت ازجمله کریستوا، هر متنی در ارتباط با متون پیشین، معنی می­یابد. متن ممکن است صورتِ گسترش­یافته یا شکل هنریِ متون قبلی باشد. حدیقۀ سنایی به­عنوان متن تعلیمی و عرفانی، از متون اسلامی فارسی و عربی بهره­ها برده است. نهج­البلاغه، یکی از متون اسلامی است که سنایی در پدید آوردنِ حدیقه­الحقیقه، به­صورت گسترده و فراتر از حدّ تأثیرپذیری، بدان نظر داشته است؛ به­گونه­ای که برای درکِ بسیاری از نکته­های حدیقه، باید به سخنان مولا علی(ع) به­ویژه نهج­البلاغه مراجعه کرد. موضوع رذایل و محرّمات، به دلیل بازتاب نسبتاً گستردۀ آن، در کلام علی(ع) و نیز حکیم سنایی، مبحث اصلی تحقیق حاضر است که براساس رابطۀ بینامتنی و با تأکید بر نهج­البلاغه و حدیقه­الحقیقه بررسی می­شود. نتیجۀ پژوهش نشان می­دهد سنایی در مثنویِ تعلیمی عرفانیِ حدیقه­الحقیقه، هم از امکانات شعری و هم از واژگان، مضامین و اشارات ارزندۀ سخنان علی(ع) به­صورت­های سه­گانۀ بینامتنی (نفی بخشی، نفی متقارن و نفی کامل) استفاده کرده است. بی­تردید، این تعاملِ آگاهانۀ حدیقه با کلام علی(ع)، موجب ماندگاری و پویایی اثر سنایی شده است.

انسان همواره در جست‌وجوی کمال و سعادت است؛ طبق آیین اسلام، نماز و عبادت، مجموعۀ اعمال مخصوصی هستند که اگر انسان این عبادت را درست و با شرایط لازم انجام دهد، می‌تواند به سعادت دنیا و آخرت برسد. صائب به‌عنوان شاعر عارف و مُصلحِ اجتماعی در دورۀ صفویه، تعلیمات عارفانه و آموزنده‌ای در باب نماز دارد. هدف از این تحقیق، بررسیِ نکته‌‌پردازی عرفانی، اخلاقی و اجتماعی صائب در باب نماز است. در این مقاله که به روش توصیفی ـ تحلیلی و به صورت كتابخانه‌اي است، به‌ویژه نگاه‌های عرفانی و انتقادیِ صائب برجسته شده است؛ صائب با تکیه بر آیات و روایات اسلامی، نمازی را که عارفانه و محض رضای خدا نباشد، نمی‌پذیرد و به شیوۀ مُصلحان، مخاطبان شعر خود را از آفت‌ها و آسیب‌های نماز، نظیر نفس، غرور و دنیاطلبی برحذر می‌دارد. وی در ضمن اشعار تعلیمی و عرفانیِ خود تلاش می‌کند بیماری سختِ روحی اهل ظاهر و زاهدان ریایی را مداوا کند.

بی‌تردید علی (ع) از شخصیت‌های بزرگ اسلامی است که همواره شیعه و سنی به جایگاه والای وی اعتراف کرده‌اند. سنایی از شاعران مسلمانی است که در ارائه فضایل و مناقبِ دینی، اخلاقی و عرفانی آن حضرت سنگ تمام گذاشته است که از اعتقاد راسخ وی به علی (ع) حکایت دارد. می‌توان گفت سنایی جزو اولین شاعرانی است که از شعر خود برای ترویج مباحث اعتقادی استفاده می‌کند. ویژگی‌ها و فضیلت‌های علی (ع) که در آیات، احادیث و اشارات تاریخی آمده، در لابه‌لای اشعار وی نمایان است. طبق اشعار حدیقة الحقیقه، علی (ع) با مؤلفه‌هایی نظیر عبادت، توحید و جهاد در راه خدا به خداوند تقرب می‌جوید. آن حضرت به دلیل آراستگی به فضایلی نظیر جود و بخشش، قناعت، شجاعت، علم، اعتدال و دوری از رذائلی مانند طمع و خشم، هم در دوران زمامداری و هم غیر آن، بهترین الگوی اخلاق معرفی می‌شود. اگرچه سنایی علی (ع) را پس از سه خلیفه ستوده است، به‌واسطه خویشاوندی با خاندان نبوت و نیز برخی ویژگی‌های خارق­العاده و برجسته، اکرام و احترام آن حضرت را واجب‌تر دانسته و توانسته پیوندی ملموس بین راه علی (ع) و راه نبوت ایجاد کند، به طوری که می‌تواند نمونه و الگوی یک انسان کامل، هم در دنیا و هم در روز قیامت، برای مسلمانان و سایر انسان‌ها باشد. نهایت اینکه سنایی علی (ع) را امامی دینی، مرادی عرفانی و سخنوری اعجاب‌انگیز برای خود و دیگران معرفی کرده است.

همواره یکی از اساسی‌ترین مباحث خلقت بشر، کشف حقیقت (الله) و رسیدن به معرفت اوست. خداوند تبارک و تعالی، ابزاری را برای نیل به حقیقت در وجود انسان قرار داده است که از آن تعبیر به مدرکات باطنی می‌شود. در این رساله که بررسی اوصاف مدرکات باطنی در دیوان شمس (با تکیه بر دل، روح و عقل) است، ابتدا به تعریف و توصیف دل؛ روح و وجه اشتقاق آن و نیز به تعریف و توصیف و وجه اشتقاق و انواع و اقسام عقل پرداخته‌ایم، و نظرات تنی چند از بزرگان ادب و عرفان را درباره‌ی آن‌ها آورده‌ایم. سپس به بررسی این سه مدرک باطنی در دیوان شمس پرداخته و جایگاه آن‌ها را در نظام فکری مولوی بررسی کرده‌ایم. نتیجه آن‌که مولانا دل را در اولویت قرار داده و آن را بهترین وسیله‌ی نیل به معرفت حق تعالی می‌داند و در این مسیر با نکوهش عقل جزوی و مصلحت‌اندیش، عقل کلّی را هدیه‌ای الهی می‌نامد که در رسیدن به سر منزل مقصود، راهنمای دل است. از منظر مولوی، روح هم که لطیفه‌ی ربّانی و نفخه‌ی الهی است، شدیداً مشتاق بازگشت به مبدأ اصلی خویش است و با راهنمایی‌های عشق، سر از این جهان بیرون می‌برد.

موضوع تحقیق حاضر بررسی جلوه‌های مقاومت در نهج‌البلاغه است که به نحو گسترده و روشنی در نهج‌البلاغه علی (ع) متجلی است. برای این منظور ابتدا به ذکر مقدماتی در زمینه‌ی شخصیت علمی و عملی سراسر ایمان و استواری علی (ع) پرداخته شده است. پس از آن در مبحث اصلی به طور مفصّل و مستند در زمینه‌ی مولفه‌های اصلی پایداری شامل جهاد، تقوا، توکل، عدالت، صبر، زهد و رضا سخن به میان آمده و گفته شده است که ایمان، صبر، شجاعت و استقامت علی (ع) وقتی با میزان عقل گره می‌خورد، منشأ الهی پیدا می‌کند و فرازمانی و فرامکانی می‌شود. نتیجه آنکه: علی (ع) نمونه‌ی بارز یک انسان جهادگر، باتقوا، صبور، استقامت پیشه در برابر عوامل داخلی و خارجی، عدالت‌پیشه، متوکل، زاهد و مرضّی است که سبب شده مشخصه‌های پایداری در سخنان آن حضرت به طور گسترده و معناداری منعکس شود و مخاطبان خود را که در طول زندگی نیازمند دائم به استواری و استقامت هستند، در مسیر عدالت، کمال و سعادت پرورش دهد و هدایت کند