جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اگر حسین منصور حلاج را موسس نظریه دفاع از ابلیس بدانیم، بی شک عین القضات همدانی گسترش دهنده و مفسر بی همتای این نظریه است. او مبانی این نظریه را وامدار حلاج است ولی تقریر تازه و بدیعی از واقعه طرد و لعنت شدن ابلیس ارایه می کند که او را در زمره بزرگترین مدافعان و ستایش گران ابلیس قرار می دهد. این مقاله با استناد به آرای عین القضات همدانی سیمای اجمالی ابلیس در آثار او را ترسیم می کند و به تبیین مبانی دفاع او از این عصیانگر مطرود می پردازد.ابلیس در آثار عین القضات همدانی سیمایی دو گانه دارد؛ یکی چهره ای که از آن اغلب با عنوان شیطان که وسوسه گر و گمراه کننده آدمیان است، یاد می کند؛ دیگری چهره ای است که در خلال دفاعیات و ستایش او از ابلیس ترسیم می شود. از دیدگاه او ابلیس عاشق پخته ای است که از فرمان معشوق تمرد می کند تا کمال خویش را بنماید، تا به جهانیان ثابت کند که او و تنها او از اراده حقیقی خداوند در این فرمان آگاه بود و اراده خدا چیزی نبود جز تمرد عاشق هزار ساله اش از سجده کردن به غیر او.

محمد (ص) مهم ترین جزء نظام فکری عین القضات است و به جرات می توان گفت تمام مفاهیم و مصطلحات مندرج در آثار او، در سایه محمد (ص) معنا می یابند. سالک برای رسیدن به معرفت و مشاهده جلوه حسن حق، باید مقام وی را درک کند و معانی را در آینه وجود او بیابد. این مقاله تلاشی است برای به تصویر کشیدن نمای کلی سیمای محمد (ص) در آثار عین القضات همدانی، با تکیه بر دو اثر مهم و مفصل او، تمهیدات و نامه ها. دستاورد نگارنده آن است که اگرچه محمد (ص) مایه کمال، رونق و اعتبار تمامی ارکان جهان بینی عین القضات است، از نظر وی، گاهی به منزله حجابی است که مشاهده بی واسطه و استحاله در وجود معشوق، با گذر کردن از آن ممکن می شود.