جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

علم کلام يکي از علوم مهم اسلامي است که براي درک و فهم عقايد دين اسلام پديد آمده است. متکلمان در مناظرات و مباحث کلامي به‌منظور دفاع از عقايد خود و غلبه بر حريف، به دانش‌ها، مهارت‌ها و روش‌هاي خاصي نياز دارند. در ميان علوم مختلفي که متکلمان از آن بهره مي‌برند، دانش تاريخ نيز به‌عنوان يک علم کارآمد واجد دستاوردهاي مفيدي براي علم کلام است. نتايج اين بررسي نشان مي‌دهد که علم تاريخ، اطلاعات موردنياز متکلمان را جهت استفاده در مناظرات و مباحثات کلامي در اختيار آنان قرار مي‌دهد. بدون دانستن اطلاعات تاريخي (در باب تاريخ ملل و نحل، فرقه‌ها، اديان و مذاهب، پيدايش فرق کلامي و پيشينه‌هاي تاريخي) متکلم قادر به شرکت در مباحثات کلامي و غلبه بر حريف نخواهد بود. از بُعد روشي و سبک مناظره نيز روش‌هاي نقد تاريخي، آموزه‌هاي مناسبي را براي نقد اظهارات رُقبا در اختيار متکلم مي‌گذارد. مقالة حاضر بر آن است تا با روش توصيفي ـ تحليلي ضمن نشان دادن پيوندهاي کلام و تاريخ، با استناد به شواهد و نمونه‌هاي مناسب به تبيين کارآمدي دانش تاريخ در علم کلام بپردازد.

فرجام‌گرايي از جمله مباحث اساسي در حوزه دين‌پژوهي و از دغدغه‌هاي ذهني بشر به‌شمار مي‌آيد. اين دغدغه به شيوه‌هاي گوناگون در متون ديني و آثار ملل بازتاب پيدا کرده است. يکي از جايگاه‌هاي طرح‌انگاره‌هاي فرجام‌گرايانه، معراج‌نامه‌ها و سفرنامه‌هاي روحاني است. درون‌مايه معراج‌نامه‌ها که بر اخلاقيات و التزام به اعمال خير و احتراز از گناه و کردارهاي ناشايست استوار است، متضمن طرح مباني فرجام‌شناسي است. انجام مطالعات تطبيقي با رويکرد فرجام‌شناسي از جنبه‌هاي گوناگون، به‌ويژه معرفت اديان حائز اهميت است. با توجه به اهميت اين‌گونه مطالعات، هدف نوشتار حاضر بررسي تطبيقي معراج پيامبر اکرم (ص) با سفر ارداويراف با رويکرد فرجام‌شناسي است. اين بررسي که به روش توصيفي ـ تحليلي صورت گرفته، کوشيده است تا شرايط و زمينه‌هاي مؤثر بر تکوين اين سفرها و نمودهاي فرجام‌گرايي در اين آثار را واکاوي نمايد. يافته‌هاي حاصل از اين بررسي، به‌ويژه همساني‌هاي موجود در «ارداويراف‌نامه» و روايت‌هاي معراج پيامبر(ص) نشانگر غايتمندي عالم، معناداري هستي و باور به رستاخيز و سلسله مراتب نيکوکاران و بدکاران در اين متون است.

واقعه کربلا یکی از رخدادهای مهم و تأثیرگذار تاریخ اسلام به شمار می‌آید که از سده اول هجری تاکنون، آثار گوناگونی پیرامون آن پدید آمده است. گزارش‌گران واقعه کربلا در پردازش چرایی و چگونگی حادثه، شرح احوال یاران امام حسین7، شرح احوال دیگر کنش‌گران آن و ابعاد واقعه عاشورا، رویکردهای گوناگونی اتخاذ کرده‌اند. بررسی آثار عاشورانگاران و عاشوراپژوهان از این منظر، یکی از بایسته‌های پژوهش در دوران کنونی است. در میان گزارش‌های واقعه عاشورا در دوران معاصر، آثار عاشورایی محمد‌ابراهیم آیتی (د. 1343) به دلیل توجه ویژه به تحریفات عاشورا از ابعاد گوناگون، شایسته توجه و بررسی است. مقاله پیش رو با واکاوی مضامین عاشورایی آثار آقای آیتی به سنخ‌شناسی گفتمان‌های مطرح در آن می‌پردازد. در این روش، علاوه بر توجه بر عناصر زبانی و بافت متن، شرایط و موقعیت اجتماعی و سیاسی که متن در آن تولید شده است، تحلیل و ارزیابی می‌گردد. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که از منظر سنخ‌شناختی نگرش‌های تاریخی، عاطفی، عرفانی و ماورایی در آثار عاشوراپژوهی نویسنده وجود دارد. هم‌چنین تأکید بر بیان اسانید، توجه به عناصر مقوم شکل‌گیری رخدادهای تاریخی شامل زمان، مکان و افراد و تسلط بر انساب سبب شده است که در آثار آیتی، گفتمان تاریخی به عنوان گفتمان مسلط مشاهده شود.

یکی از مقوله‌های مطرح در ادبیات فرجام‌گرایانۀ دینی مفهوم هزاره‌گرایی یا هزاره‌های موعود است. در آیین مسیحیت، اندیشۀ هزاره‌گرایی که در معنای آخرالزمان باوری است، با اعتقاد به بازگشت مسیح، استقرار حکومت او، رستگاری و نجات، پیوند دارد. نمود عینی و مصداق عملی این اندیشه در جنبش‌های هزاره‌گرا بازتاب یافته ‌است. گسترۀ این جنبش‌ها، ضرورت بررسی‌های تحلیلی ـ انتقادی را در باب ماهیت و علل تکوین آن ایجاب می‌کند. ازاين‌رو، مقالۀ پیش‌رو می‌کوشد از طریق اتخاز یک رویکرد توصیفی ـ تحلیلی دیدگاه‌های مطرح در مورد این جنبش‌ها را مورد واکاوی قرار دهد. یافته‌های این پژوهش ضمن نشان دادن رهیافت‌های نظری گوناگون در ماهیت جنبش‌های هزاره‌گرا، حاکی از تأثیر عناصر اجتماعی، روان‌شناختی در شکل‌گیری این جنبش‌هاست. در کنار این عوامل هزاره‌گرایی پاسخی ایدئولوژیک و معقول در برابر مظالم حکومت‌ها و دول استعماری بوده‌ است.

انديشه‌ورزان مسلمان از سده‌هاي نخستين اسلامي با شبهات و ايرادات وارده بر دين از سوي اهل کتاب مواجهه بوده‌اند و در روند اين رويارويي و در پاسخ به شبهات، آثار قلمي از سوي علما تدوين شد. از اوايل سدة نوزده ميلادي به سبب اوج‌گيري تکاپوهاي استعمارگران و افزايش فعاليت هيئت‌هاي تبشيري، مجادلات قلمي علماي مسلمان روند فزاينده‌اي پيدا کرد. ابعاد شناختي اين آثار و نحوة صورت‌بندي گزاره‌هاي معرفتي، جايگاه ويژه‌اي به اين آثار در مطالعات ديني بخشيده است. با توجه به اهميت اين آثار، مقالة پيش‌رو به بررسي يکي از رساله‌هاي شاخص در اين زمينه به نام لب الخطاب في رد شبهات اهل کتاب، اثر محمدباقر بيرجندي اختصاص دارد. اين نوشتار با رويکردي توصيفي ـ تحليلي درصدد بررسي روش و آشنايي با براهين نويسندة لب الخطاب در شبهه‌زدايي از دين است. يافته‌هاي پژوهش نشان مي‌دهد که نويسندة اثر يادشده با بهره‌گيري از استنادات تاريخي، ارائة براهين عقلاني و استفاده از گزاره‌هاي کتب عهدين، تناقضات آن را آشکار كرده و به شبهه‌زدايي از دين پرداخته است.

دوران مغول و تسلط آنان بر سرزمین خوارزمشاهیان از ادوار مهم تاریخ ایران است. خصوصیات مذهبی و باورهای اعتقادی مغولان از مباحث درخور تعمق می‌باشد، زیرا باورها و اندیشه‌‌های مذهبی از عناصر تعیین کننده در کسب مشروعیت، شیوه حکمرانی و روابط بین الملل هستند. مغولان از نظر اعتقادی پیرو آیین شمن و سنت‌های وابسته به این آیین بودند. بر اساس آنچه که در کتب تاریخ ادیان آمده‌است، آیین شمن در زمره‌ی ادیان ابتدایی قرارمی گیرد، بنابر این بسیاری از ویژگی‌هایی را که ادیان ابتدایی واجد آن هستند در این دین نیز یافت می‌شود. یعنی در این آیین جلوه‌هایی از فتیش پرستی، توتمیسم و آنیماپرستی نیز موجود است. بر اساس آیین شمن و سنت‌های مربوط به آن جادوگران، جایگاهی ویژه داشتند. اعتقادات مغولان در باب جادوگری و باور تأثیر جادو به گونه‌ای بود که با وجود حضور جادوگران و پیشگویان در دربار مغولان کسانی که مبادرت به جادوگری می‌نمودند، برای آنان مجازات هایی در نظر گرفته می‌شد. علاوه بر این عقاید مغولان بر مبنای آیین شمن به ماه و خورشید و ستارگان و نقش آنها در زندگی خویش باور داشته و مراسم خاصی را در این زمینه انجام می‌دادند. از بررسی تاریخ زندگی مغولان و دوران حاکمیت آنها در ایران می‌توان به کارکردهای مختلف آیین شمن در زندگی و ساختارهای سیاسی- اجتماعی مغولان پی برد. نمودهای آیین شمن از زندگی شخصی و خانوادگی و نوع نگاه آنان به زنان گرفته تا مبحث جهان شناسی و نگاهشان به هستی آشکار است. مغولان در بحث درمان و در حوزه‌ی پزشکی نیز از اعتقادات شمنیزم و سنت‌های فرهنگی خویش بهره‌برداری کرده و تأثیرات این سنت شمنیزم در طبابت، جراحی، در دوره‌ی تسلط آنان در ایران مشاهده می‌شود. به نظر می‌رسد دامنه‌ی این تأثیرات به برخی از علوم این دوره نیز کشیده‌شده‌باشد. چنان که در علم نجوم می‌توان رگه‌هایی از این تأثیرات را یافت. وضعیت علم نجوم در این دوره و تألیف آثار متهعد نجومی از این تأثیرگذاری حکایت می‌کند. در مراسم و تشریفات حکومت نیز می‌توان آثار این سنت را یافت. بخش مهمی از تأثیرات فرهنگ شمن در امور حکومتی، دیوان سالاری و امور قضایی قابل پیگیری است. در زمینه‌ی مسائل دیوانی و بویژه امور قضایی نقش قوانین یاسا و تأثیرات آن را نباید نادیده گرفت.در این پژوهش ضمن بازنمودن تأثیرات آیین شمن و سنت‌های مغولی در ساختارهای سیاسی- اجتماعی، فرهنگی ایران عصر مغول برخی از تحلیل‌های رایج در باب مغولان نیز مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. در این زمینه بر مبنای مفروض این نوشتار (تأثیر آیین شمن در ساختارهای اجتماعی، سیاسی، فرهنگی) تحلیل-هایی را که در باب سیاست‌های مغولان در ارتباط با تصوف مطرح شده یعنی رشد کمی تصوف در این دوره و گرایش ایلخانان مغول به تصوف را باید تحت تأثیر مایه های عرفانی موجود در فرهنگ شمنیزم دانست. در آثاری که تاکنون نوشته شده غالباً دلیل گرایش مغولان به تصوف فقدان پایگاه ملی و مذهبی ذکر شده‌است. اگرچه تأثیر این عامل قابل انکار نیست اما یکی از عوامل اثرگذار در اتخاذ این سیاست همانا تأثیر برخی از باورهای اعتقادی شمنی است. این یکی از دست‌آورد‌های مهم این پژوهش به شمار می‌آید.

آستان قدس رضوی به عنوان یک قطب مذهبی مهم در مطالعات تاریخ ایران و تاریخ محلی خراسان جایگاه ویژه ای دارد. در ساختار تشکیلاتی این نهاد مذهبی، منصب تولیت بالاترین مقام به شمار می آید. در کنار این منصب، مناصب دیگری چون نایب التولیه، قائم مقام التولیه و ناظر آستانه وجود دارد که صاحبان این مناصب کارگزاران اصلی آستانه اند. بر اساس منابع و اسناد، منصب تولیت در ادوار قبل از دوران صفوی- از همان قرون اولیه پس از شهادت امام رضا (ع)- تحت عنوان نقیب یا نقبا وجود داشته و افرادی از سادات موسوی و رضوی که از نسل امام رضا (ع) بودند با تصدی منصب نقابت، بر امور آستانه نظارت می کرده اند. این منصب از دوران صفوی با عنوان متولی تغییر نام داده و در دوره قاجار تحت عنوان نایب التولیه ادامه ی حیات می دهد و موقعیت متولی در مقایسه با دوره های قبل، تغییر می کند. این تغییر به دلیل موقعیت سیاسی و مشاغل حکومتی است که متولی قبل از عهده دار شدن منصب تولیت برعهده داشته است. مسائلی چون شیوه های انتصاب متولیان، کارکردها و وظایف و عوامل متعددی بر افزایش حوزه ی اقتدار متولیان تأثیرگذارده است. شاید بتوان مهمترین عامل را در نحوه ی تعاملات این منصب با حکومت مرکزی و والیان خراسان جستجو کرد. در رساله ی حاضر تلاش شده به بررسی سیر تطور، نحوه ی انتصاب و کارکردهای منصب تولیت پرداخته شود. در کنار این مباحث تعاملات این منصب با والیان خراسان و حکومت مرکزی نیز مورد بحث قرار گرفته و در انتها عوامل تأثیرگذار بر این منصب مورد تحلیل واقع شده است.روش مورد استفاده برای انجام این پژوهش از نوع روش تحقیق تاریخی است. برای جمع آوری اطلاعات از منابع کتابخانه ای و اسناد موجود در مراکز اسنادی کشور بهره گرفته شده است.

تاریخ تفکر فلسفی،یکی از مقوله های مهم مطالعات تاریخ فرهنگی محسوب می شود.فلسفه در ایران سابقه ای طولانی دارد و ریشه های تفکر فلسفی را می توان در ایران باستان و در افکار زرتشت،جستجو کرد.در دوره ی اسلامی نیز مکتب های فلسفی ای چون مکتب مشاء،اشراق و حکمت متعالیه شکل گرفتند و هر یک از این مکاتب چهره های خاص و مبتکر در بعد ارایه ی مباحث جدید فلسفی دارا بودند.بررسی اندیشه ی فلسفی در عصر قاجاریه به دلیل شاخصه های فرهنگی،سیاسی و اجتماعی این دوره دارای ویژگی های خاصی است.در این دوره،فلاسفه ای چون سبزواری،حکیم مدرس،جلوه و ... ظهور کردند.سبزواری،یکی از فلاسفه ی مهم این دوره بود که با نوشتن شروحی بر کتاب های ملاصدرا و حکیم مدرس نیز با نوشتن تعلیقات بر اسفار ملاصدرا گامی بزرگ در تفهیم حکمت متعالیه برداشتند.بررسی آثار فلسفی فیلسوفان این عصر،نشان گر تاثیر پذیری شدید آنها از حکمت صدرایی،فقدان مباحث فلسفه ی سیاسی و نوآوری اندک آنها در بسط حکمت متعالیه است.نکته ی دیگری که در بحث تفکر فلسفی در این پایان نامه مورد بررسی قرار گرفت،آرای فلسفی روشنفکران این دوره است.روشنفکران این دوره،به دلیل آشنایی با زبان های خارجی و رفت و آمد در کشور های اروپایی،با برخی از آرای فلاسفه ی اروپایی آشنا شدند و به ویژه در بعد فلسفه ی سیاسی در آثار این روشنفکران می توان تاثیر پذیری از فلاسفه ای چون ولتر،روسو و ... را مشاهده نمود.یکی از عوامل مهم دیگر در روند فلسفه ی عصر قاجار،ترجمه های فلسفی است.در کنار این عوامل می توان به تاثیر پیروزی مکتب اصولیون عقل گرا بر اخباریون نقل گرا،در ایجاد فضایی آرام برای شکل گیری مکتب های فلسفی تهران و سبزوار اشاره نمود.شیوه ی نگارش پایان نامه به روش توصیفی_تحلیلی است.مطالعات انجام شده نشان داد فلاسفه ی این عصر به شدت متاثر از حکمت صدرایی و با مسامحه می توان گفت همگی شارح فلسفه ی صدرایی بودند.از جهتی دیگر،از آن روی که حکمت متعالیه در باب فلسفه ی سیاسی سخن چندانی نداشت،فلاسفه ی قاجار نیز در باب فلسفه ی سیاسی هیچ نظریه ای ارایه نکردند.از سویی بررسی آثار ترجمه شده در دوره ی قاجار بیانگر ضعف ترجمه ی کتب فلسفی اروپایی به فارسی است.مطالعات نشان داد پیروزی اصولیون عقل گرا بر اخباریون نقل گرا،در ایجاد یک فضای آرام برای فلاسفه ی قاجار موثر بود و فلاسفه ی این دوره به نسبت ملاصدرا و سهروردی که مدام مورد آزار و اذیت فقها قرار می گرفتند،ووضعیت بهتری داشتند.در پایان،بررسی وضعیت زیر ساختی جامعه ی عصر قاجار نشان داد که برای ظهور فلاسفه ی خلاق،شرایطی نیاز است و آن ویژگی های بهداشتی،تعلیم و تربیت و رفاهی یک جامعه است و تا زمانی که افراد یک جامعه نیاز های اولیه ی خود را تامین نکنند،مجالی برای پرداختن به امور تعقلی را نخواهند داشت.

هدف اصلی این نوشتار، بررسی بینش و روش تاریخ‌نگاری ا‌بن‌طقطقی در کتاب تاریخ فخری است. این روش‌شناسی ما را با یکی از الگوهای تاریخ‌نگاری روشمندِ متکی بر پشتوانه‌های نظری و مبرا از اغراض و تعصب‌ها آشنا می‌سازد. ا‌بن‌طقطقی از کسانی است که گرایش به دادن قاعده در تاریخ دارد. نگرش او در آغازین فصل کتابش، نگاه فیلسوف تاریخ است. آوردن براهین و استدلال‌های تاریخی در این فصل و بهره‌گیری از آن‌ها هنگام ذکر وقایع، نشان‌دهنده منطق‌یابی او در تاریخ است. در پیدایی و نگارش تاریخ فخری، اوضاع اجتماعی و بستر سیاسی فرهنگی زمانه تاثیرگذار بوده؛ اما شرط کافی به‌شمار نیامده؛ بلکه کنار این عامل، قریحه نویسنده، گرایش‌های فردی و خلاقیت ذهنی وی نیز نقشی کارساز دانسته است. بررسی این مطلب، مستلزم پژوهشی مستقل آن هم با رویکرد روان‌شناسی اجتماعی است که این بررسی مجال دیگری می‌طلبد.