جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

خراسان بزرگ در سده‌های بعد از اسلام، در نمودهای متفاوت از تأثیرگذارترین نواحی بر فرهنگ اسلامی ایران بوده است. گونه گسترش شهرهای این منطقه در سده‌های سوم تا هفتم هجری یکی از این نمودهاست. بارزترین خصوصیت شهرهای خراسان این دوره، گسترش بیشتر شهرهای بنا شده قبل از اسلام است که علاوه بر حفظ عناصر اولیه قبل از اسلام، با الگوی توسعه در دوره اسلامی تطبیق و بر اساس آن گسترش یافتند. در این پژوهش اثبات گردیده که الگوی توسعه شهری در این دوره اغلب بر اساس آموزه‌های دین اسلام توسط فقها، برای فرمانروایان مشخص شده است. همانند توجه به مسئله وجود آب، ساختن مسجد جامع، ایجاد بازار و تأمین امنیت شهروندان. این مهم بر اساس مطالعات کتابخانه‌ای و با بررسی نظرات ابن ربیع، فقیه سده سوم هجری و با بهره گرفتن از شواهد تاریخ جغرافیایی خراسان بزرگ و کتب جغرافی‌نویسان این دوره با روش توصیف، تطبیق و تحلیل بادیدگاه استنباط‌گرایانه به انجام رسیده است.

در معماری ایرانی، تزیینات همیشه نقش اساسی داشته اند. در دوره اسلامی با توجه به منع شرعی صورتگری، هنرمندان مسلمان زیباترین نقوش انتزاعی را جهت تزیین بناهای مذهبی پدید آوردند. از طرفی به دلیل اهمیت پیام الهی قرآن برای مسلمین؛ عنصر خط عربی وارد تمام شئون زندگی مسلمین از جمله تزیینات صنایع و معماری شد.سده دهم/چهارم کاربرد کتیبه های قرآنی در بناهای مذهبی و به خصوص محراب ها آغاز شد. در سده یازدهم/پنجم، مقارن با سلطنت خاندان سلجوقی در ایران، نوآوری های فراوانی در این زمینه صورت گرفت. طراحان و خوشنویسان ایرانی با تمرین و ممارست، خط عربی را با اصول والای زیباشناسی آمیختند و به آن تعالی بخشیدند، به طوری که ابنیه ها و محراب های بسیاری با کلام الهی مزین شدند. این تزیینات در آغاز فقط با چیدمان آجرها و با خطوط کوفی بنایی صورت می گرفت و بعدها عنصر گچ به دلیل راحتی کار و نتیجه مطلوب تر جای آجر را گرفت. با تداول خط کوفی گره دار و دیگر خطوط کوفی تزیینی، همچنین خطوط نسخ و ثلث؛ تزیینات بنایی به همراه انواع نقوش اسلیمی و هندسی، زینت بخش محراب مساجد و مقابر شدند.بنابر بررسی های انجام شده، بیشتر این محراب ها متعلق به استان اصفهان و کتیبه ها نیز غالبا حاوی آن دسته از آیات قرآنی هستند که به اهمیت نماز و ساخت مساجد تاکید دارند.در این مقاله ضمن بررسی انواع کتیبه های موجود در محراب های بناهای سلجوقی-سده های یازدهم-دوازدهم/پنجم-ششم-سیر تحول خط ها در آثار برجسته گچ بری این دوره معرفی می شود.اهداف مقاله:-1 شناسایی محراب های گچ بری شده بناهای دوره سلجوقی.-2 بررسی خط، مضمون و تزیین محراب بناهای دوره سلجوقی.سوالات مقاله:-1 مفاهیم و تزیینات به کار رفته در کتیبه های محراب های بناهای سلجوقی کدام است؟-2 سیر تحول و کاربرد خطوط در تزیینات محراب های سده یازدهم تا سیزدهم/پنجم تا هفتم چگونه بوده است ؟