جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کاربرد شیوه های گوناگون نقد ادبی نو، در متون ادب فارسی کمتر مورد توجه قرار گرفته است، در حالی که این متون مجال مناسبی برای بررسی نظریه ها و یافتن راه های تازه در تفسیر زبان ادبی به دست می دهد. یکی از روش های نقد، استفاده از نشانه شناسی است. چارلز پیرس، که یکی از بنیانگذاران نشانه شناسی به شمار می رود، نشانه ها را به سه نوع تقسیم کرد:-نمادین: رابطه میان دال و مدلول قرار دادی است.-شمایلی: رابطه دال و مدلول بر اساس شباهت است.-نمایه ای: رابطه دال و مدلول علت و معلولی است.آثار مولانا با توجه به وسعت معنایی، ظرفیت بررسی از دیدگاههای گوناگون را دارد. کاربرد الگوی نشانه شناختی پیرس در زبان مولانا، علاوه بر این که به تفهیم این نظریه و چگونگی استفاده از آن در متون مختلف کمک می کند، می تواند در تحلیل و تفسیر سخنان و اندیشه های این شاعر و عارف بزرگ مفید باشد.

بیان مسئله: دیباچۀ منظومه‌های غنایی همواره جایگاهی برای بیان اعتقادات و دیدگاه‌های شاعران است که پیش از ورود به داستان با طرح برخی مسائل کلامی، در تبیین اندیشه‌های خویش می‌کوشند. امیرخسرو دهلوی نیز به همین روش در منظومه‌های خود به پرورش مفاهیم کلامی می‌پردازد. روش: در این مقاله برجستگی مفاهیم کلامی در دیباچة مثنوی‌های امیرخسرو دهلوی با تمرکز بر مثنوی‌های «هشت بهشت»، «شیرین و خسرو» و «مجنون و لیلی» بررسی می‌شود. یافته‌ها و نتایج: پس از بررسی دیباچه‌ها ازنظر برجستگی مفاهیم کلامی، نتیجۀ به‌دست‌آمده این است که امیرخسرو دهلوی در بیشتر ابیاتی که متضمّن مفاهیم کلامی است، به آیاتی از قرآن کریم و یا احادیثی از ائمۀ معصوم ـ چه به‌صورت مستقیم و چه به روش غیرمستقیم و ضمنی ـ استناد کرده و از این راه به‌دنبال رسیدن به دو هدف بوده است؛ نخست آنکه به برجسته‌سازی مفاهیم کلامی با استناد به آیات و روایات بپردازد تا عقایدش را با این شیوه برای مخاطبانش باورپذیر کند و ازسوی دیگر، درپی ادای احترام به قرآن کریم و احادیث ائمۀ معصوم بوده است. از میان سه منظومۀ بررسی‌شده، مفاهیم کلامی در دیباچۀ منظومۀ «هشت بهشت» بیش از دو منظومۀ دیگر است و شاعر در دیباچۀ این منظومه به بحث دربارة مفاهیم متنوّع و متعدّدی از علم کلام پرداخته است.

هر عارفی با توجه به مقامی که در آن قراردارد و احوالی که بر او واردمی­شود، مواجید عرفانی و دریافت­های درونی ویژه­ای دارد، هنگامی که این دریافت­ها را در قالب زبان می­ریزد، زبان او متناسب با همان دریافت­­ها شکل­می­گیرد، که این امر، زبان آن عارف را با دیگر عارفان متفاوت­می­کند و حتی زبان خود این عارف نیز در بافت­های موقعیتیِ گوناگون، متفاوت می­شود. بنابراین زبان عرفانی دارای بافت­های گوناگون است که در هر بافت نشانه­ها کارکرد و بارِ ارزشی ویژه­ای دارند که با کارکرد و بارِ ارزشی همان نشانه در بافت­های دیگر متفاوت است. به همین دلیل برای بررسی دقیق و علمی زبان ادبی عرفانی باید نشانه­ها و کارکرد آن­ها را شناخت. نشانه­شناسی یکی از روش­های نوین نقد ادبی است که به تحلیل نشانه­ها در کلیت متن می­پردازد. این قلم می­کوشد واژة زاهد را به­عنوان یک نشانه در زبان عرفانی عطار با استفاده از روش نشانه­شناسی بررسی­کند. برای این منظور ابتدا نشانه زاهد را بر روی محور جانشینی تحلیل­کرده و سپس نشانه­های متقابل آن را یافته و شبکۀ هم­تراز آن را تشکیل داده­است و از این طریق به تفسیرهای مختلف این نشانه در بافت­های گوناگون زبان وی رسیده­است.این پژوهش نشان­می­دهد که نشانۀ زاهد در زبان عرفانی عطار در سه گفتمان متفاوت جای­گرفته­است. عطار در هر یک از این گفتمان­ها، رویکرد خاصی نسبت به این نشانه­ داشته و بارِ ارزشیِ متفاوتی به آن داده­است که نشان­دهندۀ حضور عطار در منازل گوناگون عرفانی است.

رای شناخت بهتر عرفان اسلامی باید تجربة عرفانی دقیق‌تر تحلیل گردد. تا کنون پژوهش‌هایی دربارة ماهیت عرفان اسلامی انجام گرفته است و هر کدام از دیدگاهی ویژه، تجربة عرفانی و در کل عرفان اسلامی را بررسی کرده‌اند. تقسیم عرفان اسلامی به گونه‌هایی چون عرفان عاشقانه و تصوف عابدانه، عرفان خراسانیان و بغدادیان و همین‌طور تجربة طریقی و تجربة عرفانی از جملة این دیدگاه‌ها است. هم‌چنین ماهیت تجربة عرفانی را با تأکید بر رویة زبان آن بررسی کرده‌اند. اما این پژوهش‌ها و پژوهش‌هایی که پیرو آن‌ها انجام گرفته است، نتوانسته‌اند ماهیّت عرفان اسلامی را به طور دقیق تحلیل کنند. این پژوهش با تأکید بر متون دسته اول عرفانی، نخست نظریه‌های یادشده را خیلی کوتاه نقد می‌کند و سپس با توجه به سخنان خودِ عارفان تجربة عرفانی را به چهار بخش مقدمات، معارف، احوال و گفتار و کردار بیرونی تقسیم می‌کند و الگویی جدید ارائه می‌کند که ماهیّت عرفان اسلامی را دقیق‌تر نشان دهد. در این الگو میزان تسلط عارفان بر احوالی که بر ایشان وارد می-آید، یکی از دلایل تفاوت آنان با یکدیگر می‌باشد.

تصوف اسلامی در ایران در حالی که از آموزه‌ها و دستورات اسلام ریشه گرفته بود در زمین فرهنگی ایران رشد کرد و تحت نفوذ اندیشه‌های ایرانی قرار گرفت. این اندیشه‌ها نظریه‌ها، شیوه‌های سلوک، آداب و رسوم صوفیان گرایش‌های مختلف را تحت تأثیر قرار داد و سبب پیدایش دیدگاه‌های گوناگون عرفانی شد. شهاب‌الدین سهروردی در حکمةالاشراق سیر حکمت و فلسفه را در ایران باستان تا زمان خود توضیح می‌دهد و عارفانی مانند: بایزید بسطامی، ابوالحسن خرقانی و ابوالعباس قصاب آملی را ادامه دهندگان این حکمت می‌نامد. وی با بهره‌گیری از دیدگاه‌های پهلویون باورهای خود را درباره نور و ظلمت با نام حکمت اشراق پایه‌گذاری می‌کند. این دیدگاه‌ها پس از سهروردی در آثار عارفان دیگری ادامه می‌یابد. یکی از کسانی که در نگرش‌های خود تحت تأثیر اندیشه‌های ایرانی قرار گرفته است نجم‌الدین رازیست. وی در کتاب مرصادالعباد که از مهم‌ترین منابع عرفانی است به بیان دیدگاه‌های خود می‌پردازد. سخنان او درباره نور و ظلمت، سلوک طوایف، ارزش پادشاهان، جایگاه آتش و برخی موضوعات دیگر یادآور اندیشه‌های مزدایی است. این پژوهش که به روش استقرایی انجام گردیده در صدد پاسخ به این پرسش است که نجم‌الدین رازی به عنوان یکی از صاحب‌نظران عرفان اسلامی در دیدگاه‌های خود چه برداشت‌هایی از اندیشه‌های ایرانی داشته ‌است. با بررسی کامل مرصادالعباد و نیز آثار دیگر نجم‌الدین رازی آشکار گردید که وی مانند شیخ اشراق برای ارائه نگرش‌های خود از حکمت پهلویون بهره برده است.

در سیر تطور عرفان اسلامی، قرن هفتم، به سبب تلاقی مشرب های مختلف اهمیت ویژه ای دارد. یکی از چهره های برجسته این دوره سعدالدین حمویه (م: 649 ﻫ. ق) است که علی رغم جایگاه مهمش در عرفان اسلامی، اطلاعات زیادی درباره وی در دست نیست و هر منبعی که ما را در شناخت بیشتر او و پیرامونیان او یاری دهد، بی تردید از اهمیتی خاص برخوردار است.مراد المریدین، نوشته نوشناخته خواجه غیاث الدین هبه اله ابن یوسف ابن ابراهیم، از نوادگان سعدالدین حمویه، زنده در اوایل قرن هشتم، در شرح احوال و زندگی شیخ حاوی اطلاعات دست اول و قابل اطمینانی در باب آرا و اندیشه های اوست که ضمنا مناسبات اجتماعی و خانوادگی، مشایخ و مریدان وی را هم معرفی می کند. به علاوه درباره بعضی از بزرگان عالم عرفان از جمله نجم الدین کبری و ابن عربی، علما و دانشمندان، چهره های تاریخی، شاعران و عده ای از صوفیان گمنام هم در آن مطالب مفیدی می توان یافت. این کتاب به زبان عربی است و تنها نسخه شناخته شده آن در قرن نهم کتابت شده است. این مقاله بعضی از ارزش های مراد المریدین را معرفی می کند.

معراج، با تمام گستردگی معناییش جایگاه ویژه ای در اعتقادات مسلمانان دارد. پیامبر گرامی اسلام (ص) که در اوج صفا و پاکی بود، معراج منحصر به فردی را درک کرد که در بالاترین و کامل ترین شکل قرار داشت. از آنجا که پس از او کسی به مقام والایش دست نیافت، تجربه چنین سفری برای دیگران میسر نگردید، ولی انسان هایی که تلاش کردند با قطع دلبستگی ها و تعلقات دنیوی از اسارت روحشان بکاهند، موفق گردیدند. پروازهای روحانی را تجربه کنند که برای دیگران روی نداده است. از زمره این افراد، شاعران عارف هستند که در شعرشان از عروج روحانی و سفرهای ملکوتی خود سخن گفته اند.در آثار شاعران برجسته عارف (سنایی، نظامی، عطار، مولوی، حافظ) اشعار فراوانی به چشم می خورد که در آن شاعر معراج های روحانی خویش را بیان می کند و نشانگر عروج شاعر به درجات بالا و سیر در ملکوت و دیدن کروبیان است و این مقام را در بررسی آثار این شاعران می بینیم و در این گفتار بررسی می کنیم.

زبان عرفانی مولانا، زبانی ویژه و متمایز است که بخش عمده این تمایز ناشی از نشانه های زبانی وی است. دال هایی که با شیوه دلالت خاص خود، آنها را به مدلول مورد نظر ارتباط می دهد، بیانگر اندیشه و تجربه عرفانی او است. یکی از مهمترین و پرکاربردترین نشانه ها در زبان مولانا واژه آفتاب است که آن را به عنوان دالی برای مدلول های متفاوت و نیز برای ویژگی های مختلف یک مدلول به کار برده است. اگرچه آفتاب از نشانه های زبانی رایج در متون عرفانی است، شیوه کاربرد مولانا نشان می دهد که وی این نشانه را تحت تاثیر تجربیات عرفانی خویش به کار می برد و به تقلید از شاعران پیش از خود نپرداخته است. به همین سبب این واژه حوزه دلالتی وسیعی را در بر می گیرد و مقاصد گوناگونی را به مخاطب القا می کند. در این پژوهش کوشش شده است شیوه کاربرد واژه آفتاب و چگونگی معنادهی این کلیدواژه در زبان مولوی و نیز ایجاد دلالت های گوناگون از طریق این واژه تبیین و با این روش تفسیر دقیق پاره ای از ابیات وی میسر گردد.