جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئلة موردبررسی این مقاله، بازخوانی تحول شعر و شخصیت سنایی است. این تحقیق با تمرکز بر تحلیل محتوای قصاید سنایی و بررسی سیر تاریخی و ممدوحان آن­ها مسیر تحول سنایی را بررسی می­کند. مقاله نشان می­دهد که برخلاف آن­چه عموماً پنداشته می­شود علت ترک غزنه، نه تحول روحی شاعر به‌سوی زهد بلکه شکست او در یافتن ممدوحانی است که نیازهای مادی او را تأمین کنند. او غزنه را در جستجوی ممدوحان مناسب ترک کرد و از آن‌جا که در آن زمان، چندان شاعر مشهوری نبود و مهاجرت شاعران دیگر به شهرهای دور از خراسان هم چندان موفقیت­ آمیز نبود، تصمیم گرفت در خراسان بماند. منتها اقتضای ممدوحان تازه، تغییر در ساختار بلاغی و مضمونی قصاید بود و از این­جا نقش سنایی به‌عنوان طراح بوطیقای قصیدة مدحی- اندرزی آغاز شد. شخصیت شاعری سنایی در حوزۀ قصاید با شخصیت شاعری او در حوزه غزل، متفاوت است اما جمع بین این دو شخصیت را باید در مثنوی­ های او سراغ گرفت. بدین ترتیب نقش سنایی در تحول شعر فارسی بیشتر از آن­که دارای بُعد ایدئولوژیک باشد، بُعد رتوریک دارد. او بیش از عارفی، در شاعری مقام شامخی دارد.

رده بندی انواع سروده ها یکی از مباحث مهم در مطالعات ژانری است. غزلیات سنائی از معدود مواردی است که در نسخه های خطی رده بندی شده است و این رده بندی وارد نوشته های مصححان و دیگر سنائی پژوهان شده است. مقاله حاضر ضمن بررسی انتقادی رده بندی های گذشته، سعی می کند طرحی تازه را پیشنهاد کند که بر اساس آن غزلیات در دو سطح ساختاری و محتوایی رده بندی می شوند. در سطح نخست غزلیات به چهار گروه تقسیم شده است و سپس معلوم شده که از این میان تنها بخشی را می توان غزل نامید و بقیه غزل واره هستند که زمینه را برای تولد غزل فراهم کرده اند. در سطح محتوا هم غزلیات به دو گروه کلی توصیف محور و توصیه محور تقسیم شده، برای هر یک زیرگروه هایی نیز اعتبار کرده ایم. این طرح قادر است هم نقش سنائی را در تحول غزل فارسی نشان دهد و هم تصویر نسبتاً واضحی از ساختار و درون مایه غزلیات پیش روی خواننده قرار دهد.

بیان مسئله: مجالس‌العشّاق (تألیف 909 ق.) یکی از تذکره‌های مهم و کهن زبان فارسی است. تعدد دست‌نویس‌های آن، که به بیش از هشتاد نسخه می‌رسد، بیانگر ارزش و اهمیت آن نزد پیشینیان است. با این وصف، در میان معاصران بیشتر به‌سبب محتوای نامتعارف آن و انتساب عشق مجازی به اولیا و بزرگان عرفان نقدهایی بر آن نوشته شده ‌است. روش: هدف ما در این مقاله ارائة نظریة عشق در مجالس‌العشّاق با تمسک به رویکردی تحلیلی و متن‌محور و گوشة چشمی به متغیرهای برون‌متنی خواهد بود. در کانون ادبی ـ عرفانی هراتِ قرن نهم، دو جریان مرتبط با عشق وجود داشته است؛ نخست، جریانی که ناظر بر انحراف جنسی و انحطاط اخلاقی است و غالباً در جهان بیرون از متن جریان داشته است و ما برای نامیدن آن از استعارة جریان سیاه عشق مجازی بهره می‌بریم و دیگر جریانی که عمدتاً در جهان متن دیده می‌شود و ناظر بر عشق به زیبایی و صور جمال الهی است. ما برای نامیدن این جریان از استعارة عشق مجازی سفید بهره گرفتیم. یافته‌ها و نتایج: این تحقیق نشان می‌دهد نظریۀ عشقی مجالس‌العشّاق، از نوع جمال‌شناسی الهی و عشق‌ورزی به آن جمال در آینة صور زیباست؛ اما مفصل‌بندی نادرست این جریان عشقی و آمیختن آن با انحراف‌های جنسی که در جهان خارج از متن متداول بوده، سبب شده است در ذهن پژوهشگران تصور نادرستی از این کتاب ارجمند شکل بگیرد. مسئلة اصلی مقالة حاضر به چالش کشیدن همین ذهنیّت‌های افراطی و تفریطی است.