جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

امروزه بهره‌گیری از دانش‌های روزآمد، روشی مهم برای تحلیل متون دینی ـ مذهبی به شمار می‌آید. ساختار زبانی قرآن، به نحوی است که از بهترین مسیرها برای انتقال پیام بهره برده است. مطالعات «نشانه‌شناسی» با رویکردهای متفاوت ازجمله دانش‌های روزآمد در دنیای معاصر است. ساختار الگوی تنشی، یکی از الگوهای نشانه‌شناسی مربوط به دوران پساگریماسی است. در این رویکرد، نشانه‌ها همراه با مفاهیم و معانی پیوند برقرار کرده و به مقولاتی سیال و پویا تبدیل می‌شوند. پژوهش حاضر برآنست تا با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی، چگونگی تشکیل فرآیند گفتمان در سوره واقعه را با بهره‌گیری از الگوی تنشی بررسی کند. سوره واقعه به لحاظ سیاق‌بندی خاصی که دارد مورد توجه است. در این سوره گفته‌پرداز در سیاق‌های تکراری به لحاظ ساختاری گفته‌یاب را به دنبال فضای گفتمانی خود می‌کشاند. بدین معنی که سیاق‌های سوره الگویی تکرار شونده دارند. به نظر می‌رسد در همه آنها سخن با فشاره عاطفی بالا شروع شده و به سمت گسترش فضای جهان گفته‌ای و افق‌های شناختی پیش رفته و از الگویی نزولی تبعیت می‌کند.

از روزهای آغازین نزول قرآن، تلاش‌های بسیاری برای درک آیات الهی صورت گرفته است. فهم فکورانه آیات، با چگونگی درک معنایی درست از آیات ارتباط مستقیم دارد و به‌همین جهت، از جمله چالش‌های مهم در تفسیر قرآن، شناسایی دقیق روابط بین‌واژگانی است. آیۀ 67 سورۀ فرقان از جمله آیاتی است که مفسران در فهم آن با هم اختلاف‌نظر دارند. در این آیه، دو واژۀ «اسراف» و «اقتار» به‌عنوان یک دوگان تقابلی مطرح شده‌اند و از واژۀ «قوام» به‌عنوان حدّ وسط میان آن‌ها یاد شده است. الگوی «مربع نشانه‌شناسی» یکی از الگوهای منتخب و روشی برای بازنمود ژرف‌ساخت معنایی متن، مبتنی بر روابط تقابلی است که توسط الگیرداس گریماس تبیین شده است. در این پژوهش سعی بر آن است تا از طریق واکاوی دوگان تقابلی «اسراف» و «اقتار»، فهم عمیق‌تری از مفاهیم آیۀ 67 سورۀ فرقان به دست آید. در نوشتار حاضر، مقولۀ مشترک بین این دو مفهوم، «مصرف مال» در نظر گرفته شده است؛ بنابراین صرف «مال» یا بود و نبود آن مدّنظر نیست. یافته‌های این پژوهش حاکی از آن است که لایه‌های معنایی «اقتار» از واژگانی مانند «امساک» و «بخل» تشکیل شده است. همچنین واژۀ «اسراف» شامل لایه‌های معنایی مانند «تبذیر» و «تعفف» است. در این میان، طیف‌های مختلف دیگرِ مصرف مال چون «قوام» و «قناعت» نیز وجود دارند. قرآن برای بیان حد میانۀ این دو واژه، از کلمۀ «قوام» استفاده کرده است که دقیقاً با مطالعات نشانه‌شناختی تطبیق دارد.

مقولۀ مجمل و مبین ازجمله مباحث مهم در علوم قرآن، ادبیات عرب و اصول فقه استکه توجه به آن در فهم آیات قرآن سهم به‌سزایی دارد. بازخوانی منابع کهن حکایت از آن داردکه وجود عواملی چند دریک عبارت می‌تواند زمینه‌ساز اجمال درکلام باشد؛ فهم دقیق یک متن، نیازمندِ خروج عبارت از ابهام است که معمولاً با بهره‌گیری از مبین‌ها اتفاق می‌افتد. چگونگیِ مواجهه هریک از مفسرین با آیات مجمل براساس شیوۀ تفسیری آن‌ها متفاوت است؛ دراین میان اندیشه‌ها و نیز نحوۀ مواجهه علامه طباطبایی به‌عنوان مفسر شهیر معاصر و احیاگر روش تفسیری قرآن به قرآن، دارای اهمیت ویژه‌ای است. پژوهش حاضر در تلاش است با تکیه ‌بر روش توصیفی ـ تحلیلی مبتنی بر داده‌های محتوایی تفسیر المیزان به این مهم دست یابد که علامه با آیاتی که در آن‌ها یکی از اسباب اجمال وجود دارد، چگونه برخورد داشته‌اند. به نظر می‌رسد علامه در مواجهه با آیات مجمل شیوه‌ای منحصر به فرد دارند.

ازآنجاکه قرآن کریم به زبان عربی نازل شده است، فهم دقیق واژگان و ترجمه آن همواره برای غیر عرب‌زبانان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است. توجه به معنای دقیق واژگان مهم‌ترین گام در ترجمه صحیح و رعایت امانت‌داری به شمار می‌رود. در این میان، واژه «اساور» که چهار بار در قرآن به کار رفته وبه عنوان یکی از نعم بهشتی معرفی شده، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. پژوهش حاضر با بهره جستن از روش توصیفی- تحلیلی طی مراحلی به بررسی معانی واژه قرآنی «اساور» و واکاوی ترجمه های فارسی آن پرداخته است. در وهله نخست، واژه اساور از جهت معنایی مورد تحلیل لغوی، سیاقی و بررسی آراء مفسران و تاریخ‌شناسان قرار گرفت. نتیجه بررسی‌ها در این مرحله نشان داد که اساور جمع سوار به معنای هر زیوری است که مربوط به دست بوده و آن را مانند حلقه احاطه می‌کند. در مرحله بعد،ترجمه‌های قرآن به زبان فارسی مورد بررسی قرار گرفت. نتائج در این خصوص حاکی از آن است همه مترجمان متاثر از نتیجه مرحله اول بوده اند. نکته مهم آن که هیچ یک از لغویان، مفسران و مترجمان به ماهیت آخرتی بودن مفهوم اساور توجهی نکرده و آن را هم‌تراز واژه اسوره که در یک آیه و برای زینت دنیایی استفاده شده، قرار داده اند.

از آغازین روزهای نگارش تفسیر،روایات تفسیری همواره مورد توجه مفسرین بوده است و میزان این توجه به مذهب مفسر و مشرب فکری وی ارتباط مستقیم داشته است. زمخشری یکی از علمای اهل سنت بوده ودر زمره معتزلیان به حساب می آید، لذا اهل بیت(ع) را معصوم نمی داند و دیدگاهش با تشیع تفاوت زیادی دارد. با توجه به رویکرد عقلانی معتزله انتظار می رود که در تفسیر وی کمتر به نقل روایات؛ آن هم روایات ائمه شیعه توجه شده باشد . پژوهش حاضر به بررسی جایگاه روایات اهل بیت(ع) ـ به مفهوم شیعی آن ـ در تفسیر الکشاف پرداخته است. زمخشری در تفسیر خود در موارد متعددی از اهل بیت(ع) نام برده و از ایشان نقل قول کرده است. پس از بررسی مستندات این پژوهش نشان می دهد که می توان این روایات را به چند بخش از جمله ذکر روایتهای تفسیری و غیر تفسیری از ائمه(ع) و ذکر نوع قرائت اهل بیت(ع) ؛ تقسیم کرد . علاوه بر این زمخشری در موارد بسیاری به ذکر فضیلت یا فضائلی از اهل بیت(ع) پرداخته است.

از روزهای آغازین نزول قرآن تلاش‌های بسیاری برای درک آیات الهی صورت گرفته است. فهم فکورانه‌ آیات با چگونگی ترجمه دقیق و نیز درک معنایی درست از آیات، ارتباط مستقیم دارد به همین جهت، ازجمله چالش‌های مهم در ترجمه‌ قرآن‌کریم، شناسایی دقیق معنای واژگان است. یکی از واژگان قرآنی که مترجمان بسیاری در مورد آن سکوت کرده‌اند واژه «بیان» در آیه «عَلَّمَهُ الْبَیانَ» (الرحمن/4) است. به دیگر سخن، مترجمان معنای دقیقی برای این واژه ذکر نکرده‌اند. الگوی «مربع معناشناسی» یکی از الگوهای منتخب و روشی برای بازنمود ژرف‌ساخت معنایی متن، مبتنی بر روابط تقابلی است که توسط الگیرداس گریماس تبیین شده است. در این پژوهش سعی بر آن است تا با بهره‌گیری از این مربع، معنایی دقیق واژه «بیان» یافت شود. این پژوهش سعی دارد تا از طریق واکاوی دوگان تقابلی «سخن» و «سکوت» معنایی دقیق برای واژه «بیان» ارائه نماید. در این راستا لایه‌های معنایی متناسب با هریک از این دوگان مورد واکاوی قرارگرفته است. در نوشتار حاضر حد مشترک «گفتار انسان» در نظر گرفته‌شده بنابراین صداهای دیگری مثل «همس» که در برخی آیات به آن‌ها اشاره‌شده است موضوع این پژوهش نیست. بررسی‌های انجام‌شده در این پژوهش، نشان می‌دهد که معنای «بیان»، سخن گفتن فصیح و اعم از نطق است.

دو واژة «ثروت و فقر» واژگانی هستند که همواره در مطالعات معناشناسی از آن دو به عنوان واژگان مقابل یاد می‌شود. این دو واژه در متون اسلامی از بسامد بالایی برخوردارند. ثروت و فقر علاوه بر قرآن کریم در احادیث وروایات به‌ویژه روایات علوی نیز به کرات ذکر شده‌اند. این در حالی است که لغت‌شناسان همواره به بیان مضمون لغوی این دو اکتفا کرده‌اند و دیگران حداکثر از منظر دستورات اخلاقی درباره این دو مفهوم به گفتگو پرداخته‌اند. الگوی «مربع نشانه‌شناسی» یکی از الگوهای مکتب نشانه‌شناسی پاریس و روشی برای بازنمود ژرف‌ساخت معنایی متن، مبتنی بر روابط تقابلی است که توسط الگیرداس گریماس تبیین شده است. در این پژوهش سعی بر آن است تا با بهره‌گیری از این مربع، گفتمان میان دو مفهوم به‌ظاهر متقابل «ثروت» و «فقر» تبیین شود. در این پژوهش حد مشترک «مال» در نظر گرفته شده است؛ بنابراین ثروت‌های دیگر همچون عقل و غیره که در روایات به آن‌ها اشاره شده است موضوع این پژوهش نیست. در این راستا واژگان جانشین دو کلمه «ثروت و فقر» بر اساس مربع نشانه‌شناسی گریماس مورد واکاوی قرار گرفته‌اند. حاصل بررسی‌ها این است که ثروت و فقر فقط بر اساس مفهومی مقابل هم هستند و واژگان دیگری به عنوان واژگان جانشین وجود دارند که نشاندهنده درجات فقر و ثروت می‌باشند.

تصویر آفرینی یکی از جنبه های اعجاز بلاغی است و قرآن برای موضوعات خود در راستای درک بهتر مفاهیم قرآنی از این شیوه بهره می برد. تصویر رساترین وملموس ترین زبان، برای ارتباط و تفاهم میان افراد بشر است . تصویر آفرینی، بهره گیری از کلمات و جملات، با نظمی دقیق به شیوه ای لطیف و هنری است به گونه ای که یک معنا و مفهوم خاص را در قالب حقیقتی زنده و مجسم ارائه دهد و ضمن بر انگیختن ذهن و احساسات مخاطب فکر وپیام خاصی را نیز به وی منتقل نماید. شیوه تصویر آفرینی در جای جای قران با اسلوب های متفاوت دیده می شود. نیز با توجه به اینکه بحث تصویرآفرینی یکی از جنبه های مهم اعجاز است و در فهم بشر از آیات قرآن بسیار تاثیرگذار می باشد در جهت اهداف راهبردی هدایت بشر و اثربخشی مخاطب قران، ضرورت دارد تا تصویر افرینی قران در موضوعات مظاهر هستی بررسی شود. از آنجا که موضوعات قران بسیار زیاد است در این پژوهش تصاویری که قران کریم از گفتگوهای قرانی در سه مرحله قبل از دنیا، در دنیا، و بعد از دنیا ترسیم می کند مورد بررسی قرار خواهد گرفت. برای انجام این پژوهش منبع اصلی ما کتب تفسیری می باشد. خداوند در قرآن کریم برای سخن زیبا و نیکو ارزش فراوان قائل شده است و با بیانی سرشار از عطوفت و صمیمیت، از بندگان خود خواسته است سخنانشان رابه برترین صورت به زبان آورند. قرآن کریم تصاویر با عظمتی از گفتگوهای هدفمند را که در درون خود، عظمت اسلام و تعالیم و اخلاق اسلامی و اخلاق انبیا را نمایان می سازد دارد. خداوند اسرار خلقت انسان و اعتراض فرشتگان و طغیان ابلیس را در عالمی که برای ما انسان ها در دسترس نیست (قبل از دنیا)، در قالب گفتگو که خود نیز نقش اصلی گفتگو را دارد، به تصویر می کشد. در گفتگوهای دنیایی که حجم وسیع گفتگوهای قرآنی را به خود نسبت داده است مجال بر این بود که فقط به سراغ گفتگوهای داستان انبیا و تاریخی بپردازیم و با اصلی ترین روش تبلیغ دین پیامبران که همان گفتگو است بیشتر آشنا شده و در عمل وا قدام در جامعه اسلامی از انها بهره ببریم. آشنایی با معاد و بهشت و دوزخ (نهرهای جاری بهشت ودرختان سرسبز یا آتش و سرمای دوزخ) که همیشه برای ما مسلمانان با زبان تصویر بیان شده است و دنیایی که در آینده است را خداوند با گفتگوی دوزخیان و بهشتیان و فرشتگان در حیات پس از مرگ برای عامه مردم با زبان تصویر تفهیم نموده است . یکی از نشانه های اعجاز قرآن کریم بیان تصویری مفاهیم در قالب گفتگوی زنده و داستانی با بهره گیری از همین حروف وکلمات زبان جاری مردم است.

مطالعات «نشانه‌شناسی» از جمله دانش‌های روزآمد در دنیای معاصر است. نشانه‌شناسی فرهنگی یکی از مهم‌ترین رویکردهای آن به‌شمار می‌آید. یوری لوتمان یکی از بنیانگذاران نشانه‌شناسی فرهنگی است که الگوی «خود و دیگری» را مطرح کرده است. بر اساس این الگو هرچه «خودی» نیست به‌ناچار «دیگری» است و برعکس! امروزه بهره‌گیری از دانش‌های روزآمد، روشی مهم برای تحلیل متون دینی ـ مذهبی است. نهج‌البلاغه از جمله متونی است که می‌توان در بستر آن با استفاده از دانش‌های روز، جریان‌های تاریخی را واکاوی نمود. یکی از این جریان‌های مهم در طول تاریخ اسلام «خوارج» هستند که در نهج‌البلاغه بارها گزارشهایی از کنش‌های مختلف آنها ارائه شده است. این پژوهش درصدد است با روش توصیفی ـ تحلیلی به پیاده‌سازی الگوی خود و دیگر در جریان خوارج براساس گزاره‌های نهج‌البلاغه بپردازد و کنش های این جریان را بر اساس این الگو پی جویی کند بررسی چگونگی شکل‌گیری خوارج و کنش‌های آنان در طول تاریخ بر اساس متد «خود و دیگر» نشان‌دهنده یک فرآیند چندوجهی و توبرتو ‌است.

تصویرآفرینی، شیوه‌ای بلاغی و هنرمندانه برای بیان مطالب است که در متون گوناگون از آن استفاده می‌شود. آفرینش هنری یکی از شیوه‌های تأثیرگذار در انتقال مطالب بشمار می‌آید. استفاده از انواع صنایع بلاغی و همچنین استفاده از کلمات و نحوه‌ی ترکیب و نوع کنار هم قرار گرفتن آن‌ها از شیوه‌های مهم تصویرآفرینی است. علاوه بر قرآن کریم، استفاده از زبان تصویر در سایر متون دینی از جمله صحیفه سجادیه نیز دیده می‌شود. مطالعه دعای هفتم صحیفه سجادیه نشان می‌دهد که در این دعا از شیوه تصویرآفرینی استفاده‌ شده است. تصاویر این دعا عمدتاً با استفاده از استعاره یعنی تشبیه بلیغ ترسیم‌ شده‌اند. این دعا یکی از معدود دعاهایی است که در آن تصویری منسجم و یکپارچه به نمایش درآمده است. سراسر این دعا تصویر فردی را نشان می‌دهد که به‌واسطه شرایط خود مشغول تضرع به درگاه الهی است. این فرد به‌صورت شخصی گرفتار و مستأصل؛ پناه‌جویی دردمند؛ بار سنگین سختی‌ها بردوش و ذلیل و بی‌یاور ترسیم‌شده است. او از خداوند تمنای گشایش درها و برطرف شدن مصائب را دارد.