جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب «اخلاق‌شناسی و مرز‌های فلسفه» اثر برنارد ویلیامز که اولین بار در سال 1985 منتشر شد، به عنوان اثری اساسی در فلسفه اخلاق معاصر شناخته می‌شود. این کتاب نقدی عمیق از نظریه‌های اخلاقی نظام‌مند ارائه می‌کند و در عوض یک رویکرد جایگزینی برای تفکر اخلاقی ارائه می‌کند. ویلیامز با به چالش کشیدن نظریه‌های اخلاقی غالب که فلسفه غرب را از دوران روشنگری شکل داده‌اند، به ویژه نظریه‌های امانوئل کانت و فایده‌گرایی استوارت میل آغاز می‌کند. او استدلال می‌کند که این نظریه‌ها تلاش می‌کنند مبنایی جهانی و عینی برای اخلاق فراهم کنند، اما با انجام این کار، اغلب از پیچیدگی‌ها و حقایق زندگی واقعی انسان دور می‌شوند. ویلیامز معتقد است که نظریه‌های اخلاقی نظام‌مند، زندگی اخلاقی را با تقلیل آن به مجموعه‌ای از اصول یا قواعد که می‌تواند به طور کلی و جهان‌شمول اعمال می‌شوند، ساده‌تر می‌کند. او از این ایده انتقاد می‌کند که استدلال اخلاقی را می‌توان به طور کامل از دیدگاه‌ها و احساسات شخصی جدا کرد. موضوع اصلی کتاب، اهمیت «من» در تأمل اخلاقی است. ویلیامز استدلال می‌کند که تفکر اخلاقی باید در دیدگاه و تجربیات خود فرد ریشه داشته باشد. او بر نقش یکپارچگی شخصی و اهمیت داشتن یک زندگی صادقانه که به ارزش ها و تعهدات خود پایبند است، تأکید می کند. این تمرکز بر خود در تضاد با ماهیت غیرشخصی بسیاری از نظریه های اخلاقی پیشین است. ویلیامز در پرسش سقراطی «چگونه زندگی کنم؟» بازنگری می کند. او استدلال می کند که به این پرسش نمی‌توان به اندازه کافی با نظریه های اخلاقی انتزاعی پاسخ داد. در عوض، نیازمند رویکردی ظریف‌تر است که پیچیدگی‌های زندگی انسانی و ویژگی‌های موقعیت‌های فردی را در نظر می‌گیرد. ویلیامز معتقد است که تأمل اخلاقی باید بیشتر در مورد درک و پیمایش این پیچیدگی‌ها باشد تا اعمال اصول جهان‌شمول اخلاقی. پس از نقد فایده‌گرایی و اخلاق کانتی و بررسی نسبی‌گرایی و عینی‌گرایی در فلسفۀ اخلاق، کتاب با بحث از مرزهای فلسفه به پایان می‌رسد. فلسفه می‌تواند بینش‌ها و ابزارهای ارزشمندی برای تأمل اخلاقی ارائه کند، اما نمی‌تواند به عمیق‌ترین پرسش‌های اخلاقی پاسخ‌های یقینی بدهد. در عوض، باید به این پرسش‌ها از طریق ترکیبی از استدلال فلسفی، تأمل شخصی و درگیری با پیچیدگی‌های زندگی بشری پرداخت.

کالین مک‌گین در کتاب خود، حقیقت از طریق تحلیل: بازی‌، نام‌، و فلسفه، سعی می‌کند به برداشت سنتی از تحلیل مفهومی جان تازه‌ای ببخشد. در نظر او، تعریف یک مفهوم عبارت است از بیان شروط لازم و کافی آن، و تعریف مفاهیم به این معنا امکان‌پذیر است. او در این راستا به نقد نظرات مخالف و از جمله برداشت ویتگنشتاین می‌پردازد. مک‌گین از چندین راه سعی می‌کند تعریفی از مفهوم بازی ارائه دهد، و اوج تلاش او ارائة تعریف برنارد سویتس از این مفهوم است. این مقاله قصد دارد ناموفق بودن تلاش مک‌گین را نشان دهد و بر درستی بینش ویتگنشتاین تأکید ورزد. به این منظور به نقد تعاریف ارائه شده، خصوصاً تعریف سویتس، می‌پردازد و مثال‌های نقضی برای این تعریف عرضه می‌کند. همچنین به بررسی سوءبرداشت عمیق‌تری که منجر به طرح چنین نقدهایی شده است می‌پردازد: مک‌گین شباهت خانوادگی را به‌عنوان شرط لازم و کافی برای قرار گرفتن مصادیق یک مفهوم ذیل آن، و نظریه‌ای در تبیین نحوة دلالت مفاهیم بر مصادیق‌شان تلقی می‌کند؛ حال آنکه قصد ویتگنشتاین ارائة یک نظریه نبوده و شباهت خانوادگی را به‌عنوان شرط کافی اطلاق مفهوم مطرح نکرده است.

مفاهیم فربه اخلاقی، در مقابل مفاهیم نحیف اخلاقی، که گفته می‌شود صرفاً واجد بار ارزشی اند، مفاهیمی اند که علاوه بر بار ارزشی بار توصیفی نیز دارند. این مفاهیم در اخلاق کاربرد فراوانی دارند. این مقاله استدلال می‌کند که اولاً، وجه ارزشیِ این مفاهیم از وجه توصیفی آنها انفکاک‌ناپذیر است و بنابراین قابل تحویل به مفاهیم نحیف اخلاقی هم نیست؛ ثانیاً، فربهی امری ذومرتبه است، و از هر مفهوم فربه، با افزودن محتوای توصیفی، می‌توان مفهومی فربه‌تر ساخت. همپای تغییر محتوای توصیفیِ این مفاهیم بار ارزشی آنها نیز تغییر می‌کند، تغییری کیفی که قابل فروکاستن به مفاهیم نحیف ارزشی، حتّی با درجات متفاوت، نیست. علاوه بر این، ضمن فربه‌تر شدن یک مفهوم پای واقعیّاتی از انواع مختلف نیز پیش کشیده می‌شود که کار ارزش‌داوری در باب آنها را پیچیده‌تر می‌سازد. ما در زندگی اخلاقی‌مان با فربه‌ترین مفاهیم سروکار داریم، که نمی‌توانند در قالب اصول عام صورتبندی شوند. ازاین‌رو نمی‌توان ملاک سنجش‌گری‌ اخلاقی در موارد خاص را به چند اصل کلّی فروکاست، بلکه این سنجش‌گری امری بسیار پیچیده‌تر است و هر شخصی در هر موقعیّتی خود باید بار آن را به دوش بگیرد.

در قلمرو اخلاق، از طرفی مناقشات فراوانی در جریان است و از طرفی، رسیدن به اجماع نهایت اهمیت را دارد. هری جی. گنسلر سعی می کند با الگوبرداری از منطق صوری، اصولی صوری را در اخلاق بازشناسد و طرحی را برای عقلانیت اخلاقی پی افکند تا اخلاق را بر عقلانیت مبتنی سازد و راهی به سوی این اجماع باز کند. به نظر می رسد که این تلاش، در عین سودمندی، قرین توفیق نیست: اولاً دعوی استنتاج قاعده زرین بر اساس اصولی صوری و برآمده از عقل محض و پیشین، و بنابراین مقبول همگان پذیرفتنی نیست. ثانیاً هیچ تقریری از قاعده ی زرین دقیق و خالی از هر نوع عیب و ایراد و کاستی نیست، و ثالثاً این قاعده برای حل اختلافات مهمی که در اخلاق وجود دارد کارآیی ندارد. قاعده ی زرین برای اخلاق بسیار اساسی است؛ لکن با همه ی ابهام هایی که در آن هست؛ ابهام هایی که اختلافات در اخلاق را ممکن می سازد.

یکی از نقدهایی که فایده‌نگری را با چالش مهمی مواجه ساخته است نقدی است از جانب برنارد ویلیامز بر این اساس که فایده‌نگری، در جهتِ تحصیلِ خیرِ بیشتر، افراد را از علایق و طرح‌های شخصی‌شان بیگانه می‌سازد. به اعتقاد او، فایده‌نگری با تکیه بر مسؤولیت سلبی که از ذاتیات پیامدنگری است، که صرفا به وضع امورِ موجود در عالم می‌اندیشد، مستلزم آن است که شخص از نگرش‌ها و طرح‌هایی که هویت او را می‌سازند بیگانه شود، و صداقت‌اش را، که به لحاظ اخلاقی بسیار مهم است، از دست بدهد. این مقاله به تحلیل و بازنگری نقد ویلیامز نسبت به مسؤولیت سلبی می‌پردازد، و نشان می‌دهد که مسؤولیت سلبی تنها اقتضاءِ پیامدنگری نیست، بلکه اقتضاء تعقیب یک طرح و برنامه‌ی شخصی هم می‌تواند باشد؛ و ربط آن را با تهدیدِ صداقت از چند جهت مورد تردید قرار می‌دهد. همچنین مبنایی را که برآن اساس ویلیامز فایده‌نگری را موجب بیگانگی ما از احساسات اخلاقی‌مان می‌داند زیر سؤال می‌برد. سپس، با طرح بعضی اعتراضات به نگرش ویلیامز و پاسخ به آنها، به بحث در بارة اهمیتِ صداقت و جایگاه آن به لحاظ اخلاقی می‌پردازد؛ ودر آخر، لزوم سازگار شدنِ دیدگاه اخلاقی با طرح‌های عمیق شخصی به منظور حفظ صداقت را بررسی می‌کند.

لودویگ ویتگنشتاین، فیلسوف اتریشی‏ الاصل قرن بیستم در سالهای پایانی عمرش دل مشغول واشکافی برخی مسائل معرفت ‏شناختی بود که حاصل تأملات وی در این باره یادداشت هایی بود که در کتابی تحت عنوان "در باب یقین" منتشر شد. این کتاب که یکی از مهمترین آثار ویتگنشتاین به شمار می‏رود حاوی اندیشه‏ های نظام ‏نیافته بسیار عمیقی است که دریافت عمق آنها در مواجهه نخستین بعید می ‏نماید. کتاب "بی دلیلی باور" در واقع حاصل مطالعات و تأملات نویسنده آن در جهت استنباط، تنظیم، و شرح نکاتی است که در این کتاب ویتگنشتاین مطرح شده ‏اند. مینو حجت عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی در کتاب خود به بحث و بررسی لوازمی که بر نظرات ویتگنشتاین مترتب دانسته شده پرداخته و آرای عمده مفسران این فیلسوف را نیز طرح و نقد کرده است. وی کوشیده است نه به باورهای شخصی این فیلسوف بلکه به امکان مبنایی عینی برای باورهای همگانی نزد وی بپردازد. مؤلف در بخش اول کتاب صرفاً از خود سخنان ویتگنشتاین استفاده مستقیم کرده است تا بتواند بینشهای وی درباره یقین را شرح و بسط دهد. مؤلف در بخش دوم و سوم اما با عطف نظر به برداشت مفسران به لوازم اظهارات ویتگنشتاین پرداخته است. بخش دوم به بررسی دیدگاه ویتگنشتاین نسبت به کل نظام معرفتی ما انسانها می ‏پردازد و این پرسش را مورد بررسی قرار می‏ دهد که آیا دیدگاه وی منجر به پرورش یک نظریه معرفت می‏ شود یا نه. بخش سوم به بررسی لوازم دیدگاه ویتگنشتاین در باب عینیت معرفت پرداخته و ضمن آن آرای بسیار متنوعی را که در این خصوص مطرح شده ‏اند، مورد نقد و کاوش قرار می‏ دهد. آخرین بخش از این کتاب اما به تأملی عمیق تر درباره برخی نکات برجسته و قابل تأمل دیدگاه ویتگنشتاین که در فصل های قبل کمتر مورد بحث قرار گرفته‏ اند می ‏پردازد و باز بحث و نظر درباره آن ها را به مسئله عینیت معرفت ختم می‏ کند.

کی از چالش‌های پیشِ روی اخلاق، در دهه‌های اخیر، ادعای عدم سازگاری اخلاق با اموری است که از جملۀ مهمترین عواملِ سازندۀ سعادت انسان‌اند. ادعا شده است که گاه تبعیت از نظریه‌های اخلاقی شخص را با بعضی از امور بسیار ارزشمند زندگی او، از جمله عواطف و تعهدات شخصی‌اش و نیز از دیگر انسان‌ها بیگانه می‌سازد. ریلتون در مقالۀ «بیگانگی، پیامدنگری و اقتضائات اخلاقی بودن» سعی می‌کند که از جانب دیدگاه پیامدنگری به این ایراد پاسخ گوید. او، به این منظور، تقریری از پیامدنگری را، تحت عنوان «پیامدنگری ‌‌سنجیده‌کارانه»، مطرح می‌سازد که در نظر او، از اقتضاء بیگانگی می‌رهد. این مقاله، پس از توضیح تقریر ریلتون از پیامدنگری، به نقد تدبیری می‌پردازد که او از طریقِ طرحِ این تقریر برای حل معضل بیگانگی اندیشیده است و ضمن نشان دادن بعضی تعارضات در دیدگاه پیشنهاد شده، آن را به عنوان نوعی متمایز نمی‌پذیرد. توفیق تقریر مذکور در حلّ مشکل بیگانگی را نیز با مشکلاتی مواجه می‌بیند که به عدول از دیدگاه پیامدنگرانه می‌انجامد.

یکی از مسائلی که امروزه، محل توجه جدیِ فیلسوفانی است که بر اقتضائات «زندگی خوب» متمرکزند، این است که یک باور، فارغ از مطابقت آن با واقع، چه تأثیری بر زندگیِ شخصِ صاحب باور دارد. این نکته خصوصاً در مورد باورهایی که احراز صدق و کذب آنها چندان آسان نمی‌نماید اهمیت بسزا یافته است. این مقاله صرفاً از این منظر به مسئله‌ی معنایافتن زندگی نگاه می‌کند. اگر برای زندگی معنایی قائل باشیم،بنا بر مجموعه عواملی که آنها را معنابخش زندگی می‌دانیم، پیامدهای معناداری نیز متفاوت خواهد بود. این مقاله تأثیر معنایافتن زندگی به شیوه‌ی مورد نظر علامه، یعنی از طریق ارتباط خاصی با خدا، را بررسی می‌کند و امکان مقایسه‌ی آن را با نظریات دیگر فراهم می‌آورد. ارتباط مذکور با دیدی نسبت به جهان و انسان همراه است که،با پاسخ دادن به سؤالات مهم زندگیِ انسان، و تفسیر درد و رنج‌ها به منزله‌ی زمینه­ی تکامل، و مرگ به عنوان دریچه‌ای به روی زندگی جاودانه، برخورد مسئولانه و مجدانه‌ی انسان را با زندگی لازم می‌دارد؛ با این تفسیر، که مستلزم محزون نشدن از امورِ از دست رفته و مسرور نشدن از امورِ به دست آمده است،امکان آرامش و رضایت خاطر فراهم می‌آید. عشق نیز در این نوع زندگی جایگاه ویژه‌ای می‌یابد.

"فریتیوف شووان "نویسنده سوئیسی تبار، در این کتاب در پی بازشناسی گوهر دین اسلام، به شرح لوازم و موانع شناخت آن بر آمده است .وی شناخت عرفانی را گوهر دین اسلام و عرفان اسلامی را عهده‌دار عرضه آن می‌داند .نویسنده در آغاز به برخی خصایص زبان عربی، نظیر حذف و اغراق یعنی دو عنصر بیان برخی حقایق اسلامی اشاره می‌کند ;همچنین لزوم گذر از این قالب‌ها و رسیدن به باطن آنها را یادآور می‌شود . وی پس از آن، از رخنه عناصر شریعت ظاهری به درون حوزه عرفان اسلامی و و علل و تاثیرات آن سخن می‌گوید و در عین حال توجیهاتی از ناگزیر بودن پوسته یا صدف دینی مطرح می‌سازد .در انتهای کتاب، این موضوع عنوان شده که عرفان اسلامی گوهری و باطن‌گرایی است که بر نظریه "وحدت "استوار گشته است .نگارنده همچنین ابعاد اقنومی این وحدت را شرح می‌دهد .