جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

با سقوط ایلخانان، ایران دچار ناآرامی شد. این شرایط با حمله تیمور به سبب کشتارهای بی‌رحمانه‌اش شدت گرفت و به دنبال آن، ایران از جنبه‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی دچار التهابات فراوان شد. مجموع این رویدادها به ایجاد اندیشه‌های افراطی با جنبه‌های مذهبی، همچون شکل‌گیری حروفیان، انجامید. فضل‌اله استرآبادی، رهبر حروفیان، در ابتدا با تکیه بر شعائر شیعی و گسترش اندیشه‌های غالیانه، فعالیت خود را آغاز و در ادامه با تأکید و تقویت ‌اندیشه مهدویت، اذهان عمومی را به خود جلب کرد. این مقاله به دنبال پاسخگویی به این سؤال است که تطور اندیشه مهدویت در آموزه‌های فضل‌اله استرآبادی به چه صورت بود. روش پژوهش در مقاله حاضر، توصیفی و مبتنی بر تحلیل داده‌های تاریخی است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد که جنبش‌های سیاسی_اجتماعی و مذهبی از آن دسته تحولاتی هستند که در یک جامعه، عموماً به منظور پیشبرد اهداف و مقاومت در برابر حاکمان ظالم وقت به وقوع می‌پیوندند؛ ازاین‌رو فضل‌اله با توجه به فشار و ظلم متأثر از حملات مغولان و تیموریان بر مردم و با تکیه بر نیروی محرک مسئله ‌‌مهدویت، از آن در خیزش خود برای ایجاد مدینه فاضله و پیاده‌سازی این آرمان جهت تحقق عدالت اجتماعی بهره برد و دستاویزی برای رسیدن به اهدافش قرار داد. باید به این نکته توجه داشت که آموزه‌های فضل‌اله به‌تدریج و در گذر زمان شکل گرفتند.

کیسانیه از فِرَق‌ مهم شیعی است که در نیمه ‌دوم قرن ‌اول و نیمه ‌اول قرن ‌دوم هجری مطرح شد و در کانون‌ توجه قرار گرفت. کیسانیه ابتدا با تکیه بر شعائر شیعی و گسترش اندیشه‌های ‌غالیانه فعالیتش را آغاز، و در ادامه با تأکید و تمرکز بر مسئله‌ ‌مهدویت و تقویت آن در موضع نظامی‌سیاسی‌اش، علیه بنی‌‌امیه قیام کرد. این پژوهش در صدد پاسخ‌گویی به این پرسش است که: بهره‌مندی از مهدویت و اشاعه این اندیشه در میان پیروان این فرقه، تحت چه اوضاع و احوال و اهدافی مطرح شد؟ نتایج حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد که جنبش‌های سیاسی‌اجتماعی و مذهبی از آن دسته تحولاتی است که در جامعه، عموماً به منظور پیشبرد اهداف و مقاومت در برابر حاکمان‌ ظالم وقت به وقوع می‌پیوندد؛ لذا کیسانیه با توجه به فشار، خفقان و ظلمی که امویان بر مردم روا می‌داشتند با تکیه بر مسئله‌ ‌مهدویت به عنوان نیرویی ‌محرک، در خیزش خود برای ایجاد مدینه ‌فاضله و تحققش از این آرمان استفاده کردند. باید به این نکته توجه داشت که اندیشه ‌مهدویت در کیسانیه در سیری فَرایشی مسیرش را پیمود، زیرا این اندیشه، ابتدا ریشه و پایه‌ای ‌استوار در این جنبش نداشت و در گذر زمان در فِرَق ‌منشعب از آن تغییر مسیر و نگرش داد. این پژوهش در صدد است با بهره‌گیری از روش تاریخی، مبتنی بر توصیف و تحلیل داده‌های ‌تاریخی به پرسش اصلی پاسخ دهد.

پژوهش حاضر با عنوان «تحلیل مواضع انجمن حجتیه در قبال انقلاب اسلامی و واکنش امام خمینی(ره)» در پی پاسخ به این پرسش اصلی است که، مواضع انجمن حجتیه نسبت به نهضت اسلامی چه بود و امام خمینی(ره) نسبت به آنها چه موضعی را اتخاذ نمودند؟ براساس یافته های این پژوهش، انجمن"ضد بهائیت"یا"خیریه حجتیه مهدویه"در سال 1332 توسط شیخ محمود ذاکر زاده تولائی تأسیس شد؛ دلیل اصلی شکل گیری این انجمن، افزایش قدرت و نفوذ بهائیان در جامعه بود. این انجمن توانست با جذب جوانان و آموزش های مذهبی به آنها، نقش مهمی در مسائل فرهنگی و مذهبی دهه30 و 40 ایفا کند. اما با وجود فعالیت های دینی این انجمن، شیخ محمود حلبی براساس آموزه های مکتب تفکیک(خراسانی) و بسیاری از اصحاب آن معتقد به ضرورت حکومت معصوم بوده و در نتیجه استقرار حکومت اسلامی در عصر غیبت را انکار می کرد، بنابراین با تغییر فضای مبارزاتی از اواسط دهه40 به جای مبارزه انقلابی و سیاسی به فعالیت های اجتماعی و مدنی روی آورده و حتی سعی کرد تا با حکومت وقت به توافق برسد به شرط آنکه آزادانه بتواند به فعالیت های خود به نفع دین و علیه بهائیت ادامه دهد. از طرفی، سکوت انجمن در برابر حوادث سیاسی مهم در این سالها موجب شد تا، بعضی از اعضا از آن جدا شوند. با این حال، هر چند انجمن از 17 شهریور 1357، تغییر مواضع داده و همراهی خود را با جریان انقلاب اعلام نمود، اما این امر نیز مؤثر واقع نشد و دیگر نتوانست به دوران طلایی قبل بازگردد. پس از پیروزی انقلاب با توجه به مطرح شدن موضوعاتی همچون؛ ولایت فقیه و حکومت اسلامی و مسئله جدایی دین از سیاست، دفاع مقدس و ....، موضع گیری های انجمن، که در موارد بسیاری در تقابل با مواضع امام خمینی (ره) و اصحاب انقلاب اسلامی قرار داشت، و همچنین نوع فعالیت آنها در ارگان های مختلف موجب شد تا امام، پس از گزارشهای مسئولین وقت از جلساتی که با برخی از اعضای انجمن داشتند، سخنرانی شدیداللحنی درتاریخ 1 مرداد 1362 علیه انجمن نمایند که تعطیلی انجمن را در پی داشت؛ اما این پایان کار انجمن نبود و آنها به فعالیت های خود به صورت پنهانی ادامه دادند.

حج از نخستین فرائض الهی است که قدمتی به درازای آفرینش دارد و طبق روایات و احادیث، نه تنها انسان، بلکه جنّ و انس و پرندگان نیز آن را به جای می­آورند و آثار و برکات مادی و معنوی آن شامل همه است. حج پس از اسلام از فروعات مهّم آن واقع شد که به شرط استطاعت بر مسلمان واجب می­شود و همواره مورد توجه خاصّ مسلمانان بوده است. از سوی دیگر، عرفان نیز به­عنوان یک جریان مهّم فکری در حیات بشر-که صبغه­ای طولانی به قدمت فطرت بشر داشته و از آغاز اسلام در کنار سایر فرقه­های آن به رشد و بالندگی خود ادامه داد و از آن تأثیر گرفت- یکی از احکام مؤثر حج بود. اغلب عرفا، مکرر حج گزارده و همیشه به آن به‌عنوان فرصتی برای تهذیب، تزکیه­ی نفس و خودسازی بیشتر و معبری جهت رسیدن به مقام قرب و فنا نگریسته‌اند. حج به دو دلیل واضح ـ تقدم زمانی و وسعت ـ بر وجوه مختلف زندگی بشر تأثیرگذار بوده و عرفان نیز از این اثرپذیری مستثنی نبوده است. اما سئوال اینجاست که کمیّت و کیفیت این تأثیرگذاری چگونه است؟ مقاله حاضر، در پی این سؤال، با نگاهی به حج از دید عرفای نامی قرون 1 تا 13 هـ ق و بهره‌گیری از آثار و گفتار ایشان در این مقوله، کوشیده میزان و چگونگی تأثیر حج بر عرفان در دوره مذکور را بررسی نماید. یافته­ها نشان می­دهد عرفان از دو جهت مشخص؛ بیداری عرفا و شگل­گیری مراحل سلوک از حج تأثیر عمده گرفته است و در سایر ابعاد، به سبب ویژگی­های منحصر به فرد خود، یا کاملاً از اثرپذیری برکنار بوده یا مثل بُعد اجتماعی، تأثیری ضعیف و یکسویه گرفته است.