جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این رساله، پس از فصل اوّل که به کلّیات تحقیق مربوط می شود، در فصل دوم به طور گسترده به مفهوم شناسی دو واژه «عقل» و «تربیت» پرداخته شده است. درباره واژه عقل، نخست مفاهیم متفاوت عقل در علوم گوناگون را بررسی; سپس درباره مفهوم عقل، در مباحث تربیتی از نگاه متون دینی بویژه روایت هشام بحث کرده ایم. در فصل سوم، در پاسخ به این پرسش که «عقل ورزی در تعبیر دینی از چه عناصری تشکیل می شود»، آمده است که انسان متدیّن و مسلمان برای عقل ورزی و تربیت عقلانی، به دو عنصر «علم نافع» و «عمل صالح» نیاز دارد. گوهر الهی عقل، با تفسیری که متون دینی اسلامی ارائه می دهند، با دو عنصر، مذکور پرورش یافته و این دو عنصر، باعث شکل گیری عقل اکتسابی با محتوای دینی اسلامی در انسان می شوند. از دو عنصر یاد شده، «علم نافع»، عنصر اصلی، و «عمل صالح»، عنصر فرعی است; زیرا عمل از علم متفرّع می شود. محصول تأثیر مشارکت دو عنصر پیشین در عقل ورزی، مطابقت و عدم تنافی علم و عمل در آدمی و در نتیجه برخورداری انسان، از وحدت شخصیت است. در فصل چهارم، در پاسخ به این پرسش که «آیا می توان مکتسبات عقل در تعبیر دینی را با محتوای تربیت اسلامی یکی دانست یا نه»، آمده است: مکتسبات عقل انسان ها، از دین و آیین آن ها متأثّر می شود; بنابراین مکتسبات عقل انسان مسلمان نیز از معارف اسلامی اکتسابی وی در سه بُعد عقیدتی، عاطفی و عملی تأثیر می پذیرد; به گونه ای که سه علم کلام، اخلاق و فقه اسلامی که متکفّل تربیت اسلامی انسان در ابعاد یاد شده هستند، مظروف و محتوای تربیت اسلامی انسان را تشکیل می دهند. در فصل پنجم، در پاسخ به این پرسش که «آیا می توان «تزکیه» و «تعلیم حکمت» را دو روش عمده تربیت عقلانی دانست یا نه»، آمده است: از دیدگاه قرآن و سنّت، «تزکیه» و «تعلیم حکمت»، دو روش عمده سفیران ربوبی برای تربیت عقلانی انسانند. دو روش مذکور، ملازم و مکمّل یک دیگرند و تربیت صحیح، بدون آن ها محقّق نمی شود. مربی، نخست با روش تزکیه نفس، قلب و عقل متربّی را که ظرف تربیت است، از محتوای نامطلوب همچون عقاید، اخلاق و اعمال منفی پاکسازی می کند; سپس با روش تعلیم حکمت، حکمت های الهی را در ابعاد گوناگون عقیدتی، عاطفی و عملی به صورت محتوای مطلوب در ظرفِ قلب و عقل متربّی جایگزین می کند. نگارنده سرانجام در پاسخ به پرسش اصلی پژوهش که جایگاه عقل در تربیت از دیدگاه امام موسی کاظم(علیه السلام) چیست، به این نتیجه دست یافته که جایگاه عقل در تربیت از دیدگاه امام، بسیار رفیع و عمیق است; به گونه ای که عقل در اکتساب علم، معرفت، عقیده، ایمان، تقوا و مکارم اخلاقی و دستیابی به دین قیّم و پایدار، جایگاه بسیار برجسته و ژرفی دارد.

این تحقیق با موضوع «خوف و رجا و پیامدهای تربیتی آن در متون دینی» در سه فصل تنظیم شده است: در این پایان نامه نخست به مباحث مقدماتی دربارة کلیات تحقیق پرداخته شده است. فصل اول به مفهوم شناسی اختصاص دارد. در فصل دوم، موانع، شرایط، مراتب و جایگاه خوف و رجا در نظام تربیتی اسلام بررسی شده است. در فصل سوم، پیامدهای تربیتی خوف و رجا در دنیا و آخرت مورد بررسی قرار گرفته است؛ از جمله: آماده سازی، هدایت یابی، مغفرت و گناه زدایی، آخرت نیکو، مبارزه با دنیاگرایی، عزت مندی، جلب رضایت خداوند، اصل تقوا و اصل توکل. همچنین از پیامدهای خوف الهی (خوف از عذاب الهی در جهنم، خوف از بی بهره ماندن از نعمت های بهشتی و خوف از محروم شدن از دیدار و قرب الهی) و پیامدهای ترک رجا (ترک توبه و استغفار، فرو رفتن در گناه، کفر و تباهی آخرت) بحث شده است.

این رساله با موضوع «حق و باطل از دیدگاه قرآن» در شش فصل نوشته شده است. فصل اول به بیان مسئله، روش، پیشینه، ضرورت، سؤال ها، فرضیه ها و هدف تحقیق پرداخته است. فصل دوم در مورد معنای لغوی و اصطلاحی حق و باطل، معنای اصطلاحی واژه حق و حقوق و معانی واژه حق و باطل در قرآن، جامعه و تاریخ است. فصل سوم به ملاک ها و معیارهای حق و باطل اختصاص دارد. فصل چهارم به مباحثی پیرامون مصادیق حق پرداخته است؛ مانند خداوند متعال که در قرآن به عنوان حق مطلق از آن یاد شده است؛ زیرا کوچک ترین بطلانی در ذات او راه ندارد. فصل پنجم در مورد مصادیق باطل است؛ همچون: وسوسه های شیاطین، شرک و کفر. فصل ششم به آثار و عاقبت حق و باطل اختصاص دارد. در پایان، این نتیجه به دست آمده است که حق، منبع انواع برکات است و آنچه جاوید می ماند حق است.

این پژوهش نخست به بیان کلیات، مفاهیم، جایگاه و اهمیت علم و سپس به تبیین جایگاه و ارزش عمل و رفتار در تربیت اسلامی و همچنین بررسی مباحثی همچون: اهمیت عمل، ماندگاری آن، ارتباط بین عامل و نتیجة عمل، اوصاف و ویژگی های عمل، نقش ایمان و عمل در تربیت و اوصاف و ویژگی های مؤمن و عمل صالح پرداخته است. همچنین نقش و تأثیر علم بر عمل و نقش و تأثیر عمل بر عالم مورد بررسی قرار گرفته است؛ البته نمی توان نقش سایر عوامل را در تربیت اسلامی نادیده گرفت؛ ولی وابستگی علم و عمل نسبت به یکدیگر در تربیت اسلامی و تأثیرگذاری متقابل آن دو از اهمیت زیادی برخوردار است.

ماهیت و حقیقت توکل چیست؟ با مراجعه به متون دینی و سخنان بزرگان، معلوم می شود که منظور از توکل این نیست که انسان دست از هر گونه جست وجو و تلاش بردارد؛ زیرا انسان مؤمن و آشنا به آموزه های اسلامی می داند که باید غیر از اعتماد به خداوند، اسباب لازم جهت انجام فعل را نیز فراهم کند؛ چرا که خداوند همة کارها را از مسیر طبیعی و علل و اسباب خارجی انجام می دهد. توکل، آثار تربیتی فراوانی به دنبال دارد که در این جا بخشی از آن آثار به طور اختصار بیان شده است: 1. محبت و دوستی خداوند در دنیا و آخرت؛ 2. نزدیکی به بارگاه الهی؛ 3. رفع نگرانی ها در زندگی؛ 4. مسلط نبودن شیطان بر اهل توکل؛ 5. نترسیدن از غیر خداوند؛ 6. تکامل اجتماع؛ 7. استقامت جامعه؛ 8. آرامش و سکون اجتماع؛ 9. حلّ مشکلات اهل توکل از طرف خداوند.

موضوع این پایان نامه «بررسی وظایف اخلاقی و دینی فرزندان نسبت به والدین در متون اسلامی» است که با تأمل در آیات قرآن، استفاده از احادیث ائمه طاهرین(علیه السلام) و استفاده از اندیشه ها و اندرزهای عالمان علوم دینی در شش فصل تدوین شده است: در فصل اول، کلیات تحقیق بیان شده است. در فصل دوم، اهمیت و جایگاه والدین در متون اسلامی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. در فصل سوم انواع و گونه های مختلف وظایف فرزندان از نظر اخلاقی، دینی، اجتماعی و اقتصادی با استفاده از متون اسلامی بررسی شده است. فصل چهارم شامل دو قسمت است: در قسمت اول، احسان و نیکی و اهمیت آن ذکر شده و در قسمت دوم، به نیکی و احسان به والدین و آثار اخروی آن پرداخته شده است. در فصل پنجم، عاق والدین مورد بحث قرار گرفته است. فصل ششم شامل سه قسمت است: در قسمت اول، گستره و قلمرو وظایف فرزندان نسبت به والدین، در قسمت دوم، محدودة اطاعت فرزندان از والدین و در قسمت سوم، وظیفه فرزندان نسبت به والدین غیر مسلمان و گناهکار بررسی شده است.

خداوند منان و تربیت کننده جهان برای تربیت انسان ها، انبیا و معصومین^ را فرستاد تا بشر زیر سایة تربیت آنان، خود را به اوج کمال برساند. گفتنی است که این سلسله از اول خلقت شروع شده و تا پایان خلقت نیز ادامه دارد؛ ولی در طول مسیر، علل و عواملی همچون سکوت و غفلت مردم یا قدرناشناسی آنان باعث شده است که این هادیان از چشم مردم غایب شده، وظیفة خود را پنهانی انجام دهند تا مردم اهمیت حضور و ضرورت مربی خود را درک کرده، لیاقت و استعداد خود را نشان دهند؛ از این رو انتظار آن ها در عصر غیبت، ما را به خودسازی، دیگرسازی و زمینه سازی فرامی خواند تا با انجام آن ها لیاقت خود را نشان دهیم و از احادیث معصومین^ نیز این مطلب به دست می آید. آن ها انتظار را در کنار عمل می خواهند و انتظار در این نگاه مسئولیت آفرین، وظیفه ساز، بیدار کننده، موجد حرکت، باعث خودسازی، دعوت به نابودی ظلم، ایجاد امنیت و آرامش خاطر و... خواهد بود. انتظار نوعی عمل است که در ساختن فرد و جامعه نقش مهم و محوری دارد و این پایان نامه با در نظر گرفتن آثار تربیتی انتظار در شش فصل تدوین شده است: فصل اول در مورد کلیات تحقیق است. در فصل دوم علاوه بر مفهوم و ماهیت انتظار، واژه های کلیدی آن نیز بیان شده و چون انتظار یک مفهوم متضائف است و بدون طرفین (منتظَر و منتظِر) متصور نیست؛ از این رو درباره منجی منتظر نیز توضیح لازم ارائه شده است. در فصل سوم، نخست اهمیت و جایگاه انتظار در ادیان، مذاهب و اقوام و در آخر، نظر مستشرقان بیان شده است. فصل چهارم و پنجم به آثار تربیتی انتظار در بُعد فردی و اجتماعی اختصاص یافته است. در فصل ششم نخست راهکارهای ایجاد روحیة انتظار و تقویت آثار آن و سپس مباحثی دربارة موانع انتظار مطرح گردیده و در پایان تحقیق، جمع بندی کلی و نتیجه گیری مطالب و همچنین پیشنهادات، ارائه شده است.