جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله تجرد نفس در طول تاریخ تفکر فلسفی همواره یکی از بزرگترین دغدغه‌های فیلسوفان و اندیشمندان بوده است. در جهان اسلام سه مکتب فلسفی ظهور کردند که هر کدام به شیوه خاص خویش به مسئله تجرد پرداخته است. ابن‌سینا اولین فیلسوفی بود که به صورت مبسوط برای اثبات تجرد نفس اقامه دلیل و برهان نمود. نظرات وی توسط متفکرانی چون غزالی، فخر رازی و سهروردی مورد انتقاد قرار گرفت اما برخی دیگر همچون ابن رشد، خواجه طوسی و صدرالمتألهین در عین پذیرش برخی انتقادات برخی از ادله را نیز مفید یقین دانستند. شیخ اشراق بر اساس مبانی فلسفه اشراقی – شهودی خویش به دلیل ناکارآمد دانستن فلسفه مشّاء به ویژه ابن‌سینا در اقامه براهین یقینی، شیوه‌ای نو در اثبات تجرد ارائه نمود و آن علم حضوری نفس به خویشتن است. اما صدرالمتألهین بر اساس مبانی حکمت متعالیه خویش همچون اصالت وجود، تشکیک وجود، حرکت جوهری و جسمانیه‌الحدوث و روحانیهالبقاء بودن نفس؛ با پذیرش مبنای شیخ اشراق از براهین ابن-سینا نیز در اثبات تجرد نفس بهره برد؛ او با قائل شدن به سه مرتبه تجرد مثالی، عقلانی و فوق عقلانی نفس، رأی نهائی خویش را در ذومراتب بودن نفس در طی مسیر تجرد، بیان کرد. در نظر صدرا برخی از ادله ابن‌سینا ناتمام است و برخی علاوه بر اثبات تجرد عقلانی تجرد مثالی را نیز اثبات می‌کنند و بر او ایراد می‌گیرد که صرفاً برای مرتبه‌ای از مراتب تجرد که همان مرتبه تجرد عقلانی است اقامه برهان کرده است و از مراتب دیگر همچون تجرد مثالی غافل شده است. در این پژوهش سعی شده است با رویکرد توصیفی – تحلیلی ادله تجرد نفس و انتقادات وارده بر آن‌ها بررسی شود تا زوایای مختلف این مهم در طول تاریخ فلسفه اسلامی روشن گردد و از براهین تجرد نفس در برابر این شبهات و انتقادات در حد امکان دفاع شود.

از مجموع نیایش های امام سجاد(ع) به دست می آید امام در نیایش های خود علاوه بر ارتباط قلبی و عاطفی با خداوند در راستای امر هدایت و معرفت افزایی امت اسلامی از استدلال های عقلی هم در اثبات ذات خداوند و شناخت ناپذیری ذات و هم توصیف حق تعالی به گونه ای که خواننده از گرفتاری و تشبیه در امان بماند استفاده کرده است . اگرچه کتاب صحیفه ی سجادیه کتابی فلسفی نیست اما از لابه لای مناجات های امام می توان شواهدی بر براهین فلسفی و عقلی در مباحث خداشناسی مانند شناخت پذیری ذات خدابراهین اثبات خدا مانند برهان حدوث و قدم و برهان صدیقین و تقسیم پذیری صفات الهی به صفات ذات و صفات فعل و عینیت صفات ذات یا صفات فعل به دست آورد و این کتاب ارزشمند را پشتیوانی برای مباحث عقلانی خداشناسی قرارداد.

از آثار و سخنان ملاصدرا، دو معنا درباره اصالت وجود قابل استنباط است. یکی از معانی اصالت وجود، عینیت وجود و ماهیت است که مباحث بسیاری از حکمت متعالیه بر آن نهاده شده است. این معنا دارای آثار و تبعات بسیار فلسفی است. به نظر می رسد معنای بالا با اشکالاتی روبرو باشد که پذیرش آن را با بن بست روبرو می سازد. در این نوشتار با نگرشی منظومه ای و سیستمی به کلیت حکمت متعالیه، نظریه بالا و کاربردها، لوازم معرفتی و قابلیت دفاع فلسفی از آن مورد بحث و بررسی قرار گرفته و در نهایت آشکار خواهد شد که قبول این معنا به عنوان نظر نهایی ملاصدرا از اصالت وجود به لحاظ فلسفی دارای ضعف ها و اشکالات متعددی خواهد بود.

این تحقیق در هفت فصل با این موضوعات تدوین یافته است: حزن و اندوه و تشویق روانی: مراد از اندوه و حزن و تشویش، معنای لغوی حزن، معنای حزن در آیات و روایات، انواع حزن، حزن مذموم، عوامل بوجود آورنده حزن مذموم، عوامل نابودکننده حزن مذموم،حزن ممدوح و گونه هایی از آن؛ عوامل شناختی و تشویش روانی: سوءظن و گونه هایی از آن، ترس مذموم و گونه های آن؛ عوامل شناختی و تسکین روان: ایمان واقعی، حسن ظن و گونه های آن، ترس ممدوح و گونه های آن؛ فقدان امکانات مادی و تشویش روانی؛ امکانات مادی و تسکین روانی؛ عوامل رفتاری و تشویش روانی: اعراض از یاد خدا، افسوس های دنیایی به جهت بی ایمانی و نفاق، چشم داشتن به ثروت کافران؛ عوامل رفتاری و تسکین روانی: یاد خدا،تقوا، ارتباط با قرآن، صبر، قیام و هجرت برای خدا، جهاد در راه خدا، همنشینی با مؤمن.

در اینکه ثواب استحقاقی است یا تفضلی سه قول مطرح است: بنابر قول اول ثواب استحقاقی است و ثواب ندادن شخص مطیع ستم است. بنابر قول دوم ثواب تفضلی است، اگرچه قائلان به این قول، خود درباره علت تفضل اختلاف دارند؛ زیرا بنابر مبنای اشاعره، ملزم کردن خداوند بر ثواب بی معناست. این سخن به معنای معیار نداشتن ثواب الهی است. و بنابر مبنای دیگر علی رغم تفضلی بودن ثواب، خداوند در آن استحقاق را اعتبار کرده است که براساس آن ثواب الهی ضابطه مند می گردد. بنابر قول سوم ثواب از جهت مملوک بودن انسان تفضلی و از جهت پاداش عمل بودن، استحقاقی است. در جمع بندی نهایی در قالب قول چهارم می توان گفت: به علت کمال مطلق بودن خداوند، نباید رابطه مالک و مملوکی و نعمت های پیشین الهی، در ثواب در نظر گرفته شود؛ اگرچه در واقع و نفس الامر چنین رابطه ای وجود دارد که در این صورت مرتبه ای از ثواب استحقاقی و افزون بر آن تفضلی خواهد بود. اگر آن رابطه در نظر گرفته شود، استحقاق منتفی است.

سیدمرتضی، مانند اکثر متکلمان عدلیه، بر آن است که برای «حسن بودن آلام ابتدایی» افزون بر اعتبار (لطف، مصلحت)، مساله «عوض» ضروری است. در مقابل محقق حلی معتقد است که مصلحت موجود در «الم ابتدایی» برای «حسن بودن» آن کافی است.در این پژوهش ثابت می شود که نه سخن سیدمرتضی به طور مطلق صحیح است، و نه نظریه محقق حلی، بلکه سخن درست، نظریه ای است که بر اساس آن، حسن بودن برخی آلام ابتدایی (آلام ابتدایی غیرمکلفان در شرایطی خاص) را «عوض» و برخی دیگر (آلام ابتدایی مکلفان) را «ثواب» تبیین می کند؛ و در صورت ثواب، عوض، دیگر موضوعیت نداشته، بلکه در ثواب منحل خواهد شد. در نهایت می توان گفت: نظریه ثواب و عوض مکمل یکدیگرند تا «حسن بودن» تمام «آلام ابتدایی» را تبیین کنند.