جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از پرسش‌های بنیادین پیرامون وحی محمدی، این است که «این وحی چه گستره‌ای دارد؟»؛ به دیگر سخن، کدام دسته از سخنان پیامبر گرامی اسلام(ص)، آبشخورش وحی الهی بوده و کدام دسته بر پایۀ اجتهاد یا به فراخور زندگی روزمرۀ ایشان گفته شده است؟ آیات سوم و چهارم سورۀ نجم، یکی از داده‌های مهم دربارۀ پرسش پیش‌گفته است که دانشوران علوم اسلامی، اطلاعات گوناگونی در این باره از آن به دست داده‌اند. این جستار، پس از بازنمودن دیدگاه درست دربارۀ گسترۀ وحی محمدی بر پایۀ این آیات، دیدگاه‌های تفسیرنویسان را در این باره بازآورده و آنها را داوری کرده است. در این پژوهش از رهگذر تفسیر قرآن به قرآن، باز نموده شده است که آیات سوم و چهارم سورۀ نجم، تنها، گویای وحیانی بودن قرآن است؛ نه قرآن و فراتر از آن، آن سان که برخی تفسیرنویسان سخنان غیرقرآنی پیامبر(ص) را نیز با استناد بدین آیات وحیانی خوانده‌اند و نه چیزی به جز قرآن، آن سان که برخی این آیات را گواه وحیانی بودن سخنان پیامبر(ص) دربارۀ جانشینی حضرت علی(ع) شناسانده‌اند.

بخشی از دعاهایی که در میان مسلمانان رواج یافته و در برخی از کتب ادعیه به‌عنوان یک متن حدیثی و مأثور نقل شده، از اعتبار لازم برخوردار نبوده و یا اسناد آن به دست نرسیده است. به نظر می‌رسد یکی از این دعاهای مشهور و فاقد سند، دعای عدیله باشد. بررسی پیشینه­ی وجود این دعا در متون کهن، میزان توجه عالمان دینی، فقیهان و محدثان به این دعا و نیز نقد سندی و تحلیل محتوایی آن، راه دستیابی به اعتبار یا عدم اعتبار آن را هموار می­نماید. ازاین‌رو، پژوهش حاضر سعی دارد با روش توصیفی ـ تحلیلی، ضمن بیان دیدگاه­های مطرح‌ شده در خصوص این موضوع، میزان اعتبار متن این دعا را مورد نقد و بررسی قرار دهد. به نظر مؤلف، متن مشهوری که نام دعای عدیله را بر خود گرفته و به امام علی (علیه السلام) منسوب شده است، به دلایلی چند ازجمله؛ مرسل بودن متن دعا و همچنین موجود نبودن آن در متون معتبر حدیثی و دعایی و نیز پاره­ای از ناروایی‌های متنی و محتوایی، فاقد ویژگی‌های ادعیه مأثوره از اهل بیت (علیهم السلام) بوده و امکان انتساب به ایشان را ندارد.

از ویژگی بارز احادیث شیعه انتقال مکتوب آن‏ها ‏است. از این رو یکی از روش‏های اعتبارسنجی نزد قدما، بررسی منابع حدیثی بوده است. شناخت روش‏های موجود در این نوع از اعتبارسنجی، نیازمند بررسی عملکرد قدما است. در این نوشتار با روش توصیفی-تحلیلی به ارائه روش‏هایی در تشخیص منابع مکتوب شیخ صدوق و نوع تعامل وی با این آثار پرداخته شده است. اعتبارسنجی شیخ صدوق در حوزه مکتوبات حدیثی قابل تقسیم به سه دسته‏اند: قبول اجمالی مصدر حدیثی، طرد تمام کتاب و قبول بخشی از آثار. در این تقسیم‏بندی‏ها عواملی مانند شناسایی صحت و سقم انتساب کتاب به نویسنده، مشایخ صاحب کتاب، نوع محتوای کتاب، روش تحمل و انتقال کتاب، میزان اعتبار نسخه کتاب و شخصیت راوی کتاب دخیل بوده است. به نظر می‏رسد عوامل مؤثر بر این دسته‏بندی‏ها بر سایر قدما نیز صدق ‏کند.

قرآن و سنت پیامبر و اهل‌بیت ایشان علیهم‌السلام مهمترین منابع دینی هر مسلمانی است. هر چند صحت و اتقان قرآن بطور متواتر و قطعی بر همگان از فریقین آشکار و مبرهن است، اما در صحت و سقم احادیث رسیده از نبی اکرم و ائمه معصوم علیهم‌السلام تردید و تشکیک بین علمای حدیث وجود دارد چرا که حدیث از آن مصونیتی که قرآن برخوردار بود، بهر‌مند نبوده و فعالیت‌های دروغ پردازان در همان عصر حیات پیامبر صلی الله علیه و آله و هشدار ایشان نسبت به ظهور کذابان و وضاعان، خود شاهدی برای عدم مصونیت حدیث از جعل و تحریف و دستبرد دروغگویان است. یکی از اندیشمندان و دغدغه‌مندان در عصر معاصر استادِ شهید، مرتضی مطهری است که هر چند با چهره‌ای حدیثی شهرت نیافته، اما در تلاش‌ها و جستجوهای حدیثی خود به نقد و تحلیل احادیثی پرداخته که در صحت آنها تردید داشته است. این پژوهش با روش توصیفی_تحلیلی در بررسی معیارهای استاد مطهری در نقد احادیث موضوعه به این نتیجه رسیده که استاد مطهری با گذراندن احادیث مربوطه از صافی معیارهایی همچون قرآن، سنت و سیره معصومین علیهم-السلام، عقل، تاریخ قطعی و بررسی سندی و محتوایی حدیث به صحت یا جعلی بودن آن حکم می‌کردند. ایشان در مطالعات حدیثی خویش علل و انگیزه‌های مختلف وضّاعان و کذّابین را مواردی همچون: انگیزه‌های سیاسی و اجتماعی مانند تثبیت حکومت، دشمنی با اهلبیت و تقویت دشمنان اهلبیت، انگیزه‌های دینی و فرهنگی و اجتماعی مانند ترغیب مردم به دین و قرآن، تعصبات قومی، قبیله‌ای و جغرافیایی و حب و بغض‌های افراطی بیان کردند.

موضوع «هفت آسمان و زمین» از مسائل بحث‌انگیز میان مفسران است. برخی با رویکرد علمی، به ذکر احتمالات مختلف پیرامون آیه دوازده سوره طلاق پرداخته، آن را بر عوالم مادی و کرات آسمانی تطبیق نموده‌‌اند؛ اما به نظر، این‌ نحوه تفسیرها و تطبیق‌ها نه تنها به رفع ابهامات کمک نکرده، بلکه بر مشکالات افزوده است. پژوهش حاضر به شیوه توصیفی ـ تحلیلی و با گرایش انتقادی بر آن است، ضمن بررسی معناشناسانه مفردات و ترکیبات آیه، به استناد روایات معصومان(ع)، و نظریات اندیشمندان، این نتیجه را مستدل نماید که، مراد از آسمانها و زمینهای‌ هفتگانه، تنها جهان مادی نیست؛ بلکه مقصود، مجموعه عوالم و مراتب هستی است که تحت اراده و تدبیر الهی اداره می‌شوند (یتنزّل الأمر بینهنّ). بنابراین تحمیل یافته‌های علمی بر «سبع سماوات»، تلاشی نافرجام و پایه اشکالات متعددی است که این نوشتار به تبیین آنها پرداخته است.

سلمان فارسی از جمله اصحاب پیامبر گرامی اسلام(ص) است که روایات فراوانی از سوی اهل‌بیت در تأیید شخصیت واخلاق ایشان وارد شده است. سرآمد روایات مدح سلمان، روایتی است که با تعبیر«منّا اهل البیت» او را در شمار اهل‌بیت علیهم السلام قرار می‌دهد. سلمان دارای چه ویژگی‌هایی بوده تادرزمره اهل‌بیت(ع) قرارگیرد؟برای بازیابی ویژگی کسانی که مصداق روایات« منّا» می‌باشند، می‌توان از از دسته‌ای دیگر از روایات بهره جست که ویژگی‌های افرادی را معرفی می‌کنند که از جمله‌ی اهل‌بیت نیستند. این دسته از احادیث با عنوان «لیس منّا» شناخته می‌شود. در این نوشته که به شیوه‌ی توصیفی- تحلیلی به سامان رسیده است، درصدد تبیین ویژگی‌های اعتقادی واخلاقی هر مسلمانِ مانند سلمان، بر اساس روایات «لیس منا» می‌باشد. یافته‌های پژوهش حاکی است که مسلمان «منا اهل البیت» از خیانت، بداخلاقی، نامهربانی، مکر و خدعه و ....... به دور است که می‌تواندالگویی شایسته برای هرمسلمان باشد.

اعتبار به عنوان یکی از ملاک‌های مهم گزینش و نقل روایات نزد شیخ صدوق مطرح است، اما این‌که این ملاک در کلیه روایات و آثار وی، مدنظر بوده، میان عالمان حدیث محل اختلاف است. مقاله حاضر که به روش توصیفی ـ تحلیلی به سامان رسیده، به بررسی میزان اعتبار انواع روایات در آثار شیخ صدوق از نگاه وی پرداخته است. یافته‌ها نشان می‌دهد که وی ـ جدای از کتاب من لایحضره الفقیه که به اعتبار روایات آن تصریح کرده ـ در سایر آثار ملاک‌های دیگری چون مناسبت با محتوای کتاب و سبک آن نوشتار را لحاظ کرده و درجه اعتبار روایت احیاناً در اولویت بعدی وی بوده است. هم‌چنین از آن‌جا که موضوع اعتبار در روایات طبی، اعتقادی، تفسیری و اخلاقی بسان روایات فقهی حائز اهمیت نبوده ملاک اصلی انتخاب وی واقع نگردیده است. با این حال، گفتنی است شیخ صدوق در اکثر موارد، روایاتی را برگزیده که «عدم اعتبار» آن‌ها برای وی محرز نگشته و گاه که به نقل روایت غیر معتبر پرداخته به عدم اعتبار و احیاناً دلیل نقل آن تصریح کرده است.

دربارۀ کمیّت و کیفیت علم امام، نظریات متفاوتی مطرح است. سه موضع «بی‌کرانگی»، «کران‌مندی» و «سکوت» دربارۀ کمیّت علم امام، و دو دیدگاه «حضوری بودن» و «ارادی بودن» دربارۀ کیفیت آن وجود دارد. این پژوهش ـ با روش توصیفی ـ تحلیلی ـ ، آراء علامه طباطبائی و آیت‌‌الله صالحی را دربارۀ علمِ امام بررسی کرده است. نتیجه آن‌که، از دیدگاه علامه، امام دارای علم غیب بی‌کرانۀ احاطیِ نامحدود و از دیدگاه صالحی، امام دارای علم غیب کران‌مند ارادیِ محدود است. در نقد دو دیدگاه باید گفت: تضعیف سندی یا غلوآمیز دانستن متنِ روایاتِ دالّ بر بی‌‌کرانگی و نیز احاطی دانستنِ علم امام به ریزترین مسائل پذیرفتنی نیست، بلکه از آن‌جا که علم امام، لطف خدا و امام، هادی مردم است، هر جا امر هدایتی اقتضا کند، کرانۀ علمِ او به اذن الهی قبض و بسط پیدا می‌‌کند. بنابراین، به کار بردن تعابیر «محدود» یا «نامحدود» دربارۀ آن دقیق نیست، زیرا علم امام به سان مخزن نیست، بلکه یک جریان است و جریان، قابلیت تحدید ندارد.

جوامع اسلامی دچار التقاط شدید فکری و رفتاری هستند. پس از چند سده پیشرفت تمدنی در جوامع اسلامی، هجوم دشمنان مختلف و جنگ‌های پیاپی و درگیری‌های داخلی و نیز تکفیر مسلمانان از سوی برخی از مذاهب اسلامی، جامعه اسلامی عقب گردی به سمت و سوی جاهلیتی جدید داشت. این عقب گرد همراه با پذیرش فرهنگ‌های مسلطی بود که در سده‌های اخیر توان علمی خود را در فن آوری‌های مادی نشان داده و در این عرصه‌ها پیشرفت‌های چشم‌گیری داشته‌اند. این گونه است که نوعی سبک زندگی التقاط در فکر و رفتار در جوامع اسلامی شکل گرفت که نه تنها عامل پیشرفت نشد، بلکه موجبات افزایش عقب افتادگی جوامع اسلامی و تسلط دشمنان دین و ملت شد. نویسنده در این مطلب بر آن است تا با بررسی سبک زیستی در جوامع اسلامی و علل مشکلات کنونی جهان اسلام، راه کار برونرفت را تبیین کرده و اثبات نماید که تنها راه همانا بازگشت به سبک زندگی اسلامی با بازخوانی و به کارگیری آموزه‌های قرآنی، اسلامی و عرفانی است. چرا که فرازمندترین و جامع‌ترین سبک زندگی، برنامه‌ای است که از تعالیم الهی و آموزه‌های وحیانی استخراج شده باشد. در این راستا دانشوران مسلمان نیزمتناسب با رویکرد علمی- فلسفی و آموخته‌های خود از اسلام و یافته‌های خود به ارائه برنامه زندگی اقدام کرده‌اند. در این میان عرفا نیز طبق آموخته‌های خود از اسلام و یافته‌های شهودی و باطنی، دستورالعمل‌هایی را برای رسیدن به حیات معنوی و زندگی مطلوب بیان کرده‌اند.

در شماری از روایت ها گزارش شده است پدیده ای آسمانی، که در این روایت ها با واژگان «کوکب» و «نجم» از آن یاد و به «ستاره» زبانزد شده است، در خانۀ علی(ع) فروافتاده است. در این روایت ها آمده است که پیامبر گرامی اسلام(ص) فرموده اند، هر که این ستاره در خانه اش فروافتد، جانشین ایشان خواهد بود. برخی با آوردن پاره ای از ایرادها، این روایت ها را برساخته خوانده اند. این جستار که به روش توصیفی- تحلیلی- انتقادی سامان یافته است، ایرادهای گفته شده را پاسخ داده و روشن کرده است که بر خلاف آنچه برخی دانشوران گفته اند، نمی‌توان این روایت ها را بر پایۀ این ایرادها ساختگی خواند؛ افزون بر اینکه پدیدۀ آسمانی یادشده را بر پایۀ دانش واژگان امروزین باید شهاب سنگ نامید، نه ستاره.