جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این نوشتار درصددیم اخلاق عرفانی عطار را در قالب یک نظریۀ اخلاقی منسجم تبیین سازیم تا براساس آن ملاک تعیین ارزش اخلاقی افعال از نظر وی مشخص شود. بررسی و تأمّل در اشعار عطار بیان‌گر آن است که سه نظریۀ متعارف اخلاق هنجاری یعنی نتیجه­ گرایی، وظیفه­ گرایی و فضیلت­ گرایی از دل آثار او استخراج­ پذیر است، امّا این سه نظریه هم با برخی مبانی خداشناختی و انسا ن­شناختی اخلاق عرفانی عطار و هم با یکدیگر سازگار نیستند، ازاین‌رو نمی­ توان با ابتنای صرف به هر یک از آن‌ها اخلاق عرفانی عطار را توضیح داد. البتّه با تلفیق سه مفهوم فضیلت، غایت و وظیفه با یکدیگر در ذیل فضیلت­گرایی اخلاقی می ­توانیم برای اخلاق عرفانی عطار نظریۀ اخلاقی واحد و منسجمی پیشنهاد کنیم.

دعا در ادبیات عرفانی از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است،و از مهم ترین راههای ارتباط گفتاری انسان با خداست.دعا از منابع اصیل خداشناسی معرفی شده،از منظر پژوهشی با رویکردهای مختلفی می توان به مقوله دعا پرداخت،یکی از این رویکرد ها ،رویکرد الهیاتی است، به این معنا که دعاها متضمن چه نوع خداشناسی هستند،و دعا کننده چه تصویری از اسماء و صفات خداوند به عنوان طرف خطاب بدست می دهد.در پایان نامه حاضر به بررسی الهیات عرفانی امام خمینی در دعاها و شروحی که وی برای ادعیه داشته اند پرداخته ایم، تا نشان دهیم ،امام خداوند مخاطب در دعاها را چگونه شناسانده؟ و چه تصویری از اوصاف واسماء الهی ترسیم کرده ،وی در باره معنای دعا، انگیزه وآثار معنوی دعا، و نقش آن در عالم هستی و وجود انسان اشاره داشته است، وی عالم را ظهور اسماء الهی شمرده،و انسان را مظهر این اسماء و صفات الهی ذکر کرده، در حقیقت خود پروردگار در دعا بنابر حالات، مقامات، واردات بر قلب نیایشگر تجلی میفرماید،و جلوات جمالی و جلالی را شرح داده و نبی اکرم(ص)و اوصیای آن جناب را جامع اسماء می داند.

موضوع پژوهش حاضر نظام‌مندی اخلاق عرفانی است و سعی بر این است تا نشان داده شود می‌توان اخلاق عرفانی را، به-عنوان قسمی از اخلاق هنجاری، که مشتمل بر مجموعه‌ای از توصیه‌های اخلاقی یا فضایل و رذایل است بر اساس روش پیشنهادی در این پژوهش نظام‌مند کرد. این روش عبارت است از دسته‌بندی و نظام‌مندسازی فضایل یا رذایل اخلاق عرفانی بر اساس روابط چهارگان? انسان یعنی رابط? انسان با خدا، انسان با خود، انسان با انسان‌های دیگر و انسان با سایر موجودات و ساحات پنج‌گان? انسان یعنی ساحت عقیدتی، ساحت احساسی و عاطفی، ساحت ارادی، ساحت گفتاری و ساحت کرداری که با قرار گرفتن فضایل یا رذایل ساحات پنج‌گانه در ذیل هر یک از روابط چهارگانه نظام بیست قسمی از فضایل و رذایل را تشکیل می‌دهد. مراد از نظام‌مندی، رابط? علّی و معلولی یا نظام طولی میان فضایل یا رذایل اخلاقی است و هم‌چنین بیان این مطلب است که فضایل یا رذایل کدام‌یک از روابط چهارگانه و ساحات پنج‌گانه بر سایر روابط و ساحات تقدّم دارد و بنیادی-ترین فضیلت در میان فضایل و بنیادی‌ترین رذیلت در میان رذایل چیست. در این پژوهش روش مذکور به‌عنوان نمونه برای نظام‌مندسازی و بیان نظام‌مندی اخلاق عرفانی عطار و امام به‌کار رفته است که می‌توان آن‌را به کل اخلاق عرفانی تعمیم‌ داد. بر اساس این روش نشان خواهیم داد علاوه بر نظام‌مندی اخلاق عرفانی عطار و امام، بنیادی‌ترین فضیلت از نظر عطار عشق و از نظر امام ایمان است و بنیادی‌ترین رذیلت از نظر عطار انانیّت و ازنظر امام شرک است. بدین‌ترتیب، در اخلاق عرفانی عطار و امام بر حسب ساحات پنج‌گانه، از حیث فضایل، ساحت احساس بر سایر ساحات و از حیث رذایل ساحت عقیدتی بر سایر ساحات تقدّم دارد. بر حسب روابط چهارگانه نیز، از حیث فضایل در هر دو نظام اخلاقی رابط? انسان با خدا بر سایر روابط تقدّم دارد، ولی از حیث رذایل در اخلاق عرفانی عطار رابط? انسان با خود و در اخلاق عرفانی امام رابط? انسان با خدا بر سایر روابط مقدّم است. هم‌چنین، بررسی مجموع? فضایل و رذایل در هر دو نظام اخلاقی نشان می‌دهد بیشترین فضایل و رذایل در درج? اوّل به ساحت احساس و در درج? دوّم به ساحت عقیدتی تعلّق دارد. علاوه بر نظام‌مندی اخلاق عرفانی، به-عنوان مقدّم? موضوع اصلی این پژوهش، به مبانی خداشناختی و انسان‌شناختی اخلاق عرفانی عطار و امام هم پرداختیم. در مبانی خداشناختی این موضوع بررسی می‌شود که چون اخلاق عرفانی اصالتا ناظر به ارتباط انسان با خداست، با چه تصوّریاز خدا رابط? اخلاقی امکان‌پذیر است. در مبانی انسان‌شناختی نیز به پنج موضوع حقیقت انسان و مراتب او، طبیعت اخلاقی انسان، تغییر و تربیت‌پذیری انسان، کمال و سعادت انسان و طریق تحصیل آن و جبر و اختیار می‌پردازیم.