جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

با ظهور مدرنیته، بحران معنا گریبانگیر انسان آخرالزمانی گشته است. نگرش انسان‌گرا، معناداری زندگی را عمدتاً در گرو خودمختاری و استقلال آدمی می‌داند و ارزش‌های دینی را نفی می‌کند. از سویی رنج و درد در حیات انسانی، پناهگاهی برای ادعاهایی مبنی بر گزاف دانستن جهان، بی‌معنایی زندگی و حتی الحاد بوده است. با عطف نظر به این مسئله که حکومت موعود، تحقق اراده الهی و وعده خداوند به همه امت‌های پیشین است این پرسش مطرح می‌گردد که معنای زندگی در عصر ظهور چیست و با چه مؤلفه‌هایی از دوران دیگر حکومت‌های الهی متمایز است. یافته‌های پژوهش نشان داد معنای دینی زندگی در آن عصر،‌ در مقایسه با دیگر دوره‌های تاریخی حاکمیت دین، از رشد کمی و کیفی همه شاخصه‌ها برخوردار است و تابعی از تحول معرفتی، جامعه‌شناختی، تکوینی و روان‌شناختی است که برآیند آنها به پیوند وجودی انسان با امام می‌انجامد. شبکه‌هایی از غایات جزیی در فرآیندی معنادار به تولید معنای نهایی دست می‌زنند و معنای زندگی از وجود یک شخص انسانی برتر، نشات می‌گیرد، پرسش «معنا چیست؟» جای خود را به «معنا کیست؟» می‌دهد و با تامین شاخص‌های وجودی معناداری، حیات طیبه در پناه‌جویی و ارتباط با امام در حکومت مهدوی تحقق می‌یابد.

اسلام رحمانی، عنوان قرائتی نواندیشانه از دین اسلام است که با مبنا قرار دادن عقلانیت مدرن، که عقلانیتِ سود‌محورِمادی است؛ فهم و تفسیر جدیدی از برخی مفاهیم مانند «عدالت» ارائه می‌دهد. طراحان اسلام رحمانی از میان دو تعریف عدالت یعنی؛ عدالت استحقاقی و عدالت مساواتی، عدالت مساواتی را که مورد پذیرش عرف عصر حاضر است پذیرفته و عدالت استحقاقی را مختص زمان پیامبر و اسلام حامل آن را اسلام تاریخی می‌دانند. نوشتار حاضر، به تبیین کاربست عدالت عرفی در انگاره اسلام رحمانی و نقد آن پرداخته است. در انگاره اسلام رحمانی، برمبنای عقلانیت مدرن، عدالت و نتایج آن، با چهار مقدمه تبیین می‌شود: یکی اینکه عدالت عرفی، ضابطه فهم اسلام است. دیگر اینکه خردجمعی، معیار فهم عدالت است. سوم اینکه احکام شرعی، طریقیت دارند نه موضوعیت و آخر اینکه عدالت عرفی و کرامت ذاتی، مبنای قوانین حقوق بشر است. عرف و خرد جمعی که واضع قوانین حقوق بشر است، رعایت تساوی را عدالت می‌داند. لذا احکام شرعی غیرعبادی که با عدالت مساواتی ناسازگار هستند، از حوزه دین خارج گردیده و جای خالی آن با قوانین حقوق بشر که بر مبنای عدالت عرفی است، پر می‌شود. در نقد این دیدگاه می توان به عدم نظام وارگی آن، خلط مقام ثبوت و مقام اثبات عدالت و تامل در معنای عقلی بودن عدالت عرفی و عدم تنافی طریقیت احکام با موضوعیت آنها اشاره کرد.

اندیشه اخلاقی نیچه که در اراده معطوف به قدرت و رسیدن به ابرمرد متمرکز است هر نوع نظام مبتنی بر ذلت و تحقیر انسان را بی ارزش می‌شمرد و مسیحیت را به دلیل ترویج اخلاق بردگی، اخلاق ضعیفان می‌داند که با تاکید بر گناه نخستین و آلودگی ذاتی انسان، روح اراده و قدرت و عزت نفس را در آدمیان می‌میراند. این پژوهش، تلاش کرده تا آموزه‌های اسلامی مورد توجه نیچه را بیابد و با روشی پدیدارشناختی چگونگی تلائم دستگاه فکری وی با آن آموزه‌ها را واکاود. از نظر او اسلام، دینی است که شور، اراده، گزینش‌گری و خود اصیل انسان را به رسمیت می‌شناسد و فهمی صادقانه از طبیعت انسان، و نگاهی مثبت و واقع‌گرایانه به دنیا دارد که در تلائم با فلسفه وی و خصوصا انگاره اراده معطوف به قدرت است. هم‌چنین نظریه تفسیری منظرگرایانه‌اش به فهم پلورالیستی از ادیان کمک کرده و سازواری پاره‌ای آموزه‌های اسلامی با قطعاتی از دستگاه فلسفی وی، نگره مثبتی از اسلام را برای او فراهم آورده است. توجه به ساحت دل و احساس در حکمت عرفانی اسلام نیز سازگار با مبانی‌اش در نقد عقل مدرن بوده است.

پذیرش وجود ادراکات فطری میتواند اساس باور مشترک انسانها به حقایقی همچون وجودی مطلق یعنی خداوند باشد. این مقاله به روش توصیفی و تحلیلی به بررسی آرای لایب‌نیتس و شهید مطهری درباره وجود ادراکات فطری در نهاد انسانها و بازتاب آن در معرفت‌شناسی دین پرداخته است. لایب‌نیتس تمام تصورات انسانی را که از ذاتی ذهن و عقل و نه از حواس و امور خارجی حاصل شده باشد که ضروری‌ترین آنها تصور خداوند است فطری می‌داند. ولی شهید مطهری فقط تصدیقات فطری را پذیرفته و ام‌القضایا را اصل تناقض می‌داند از احساسات فطری سخن می‌گوید که منشاء آن قلب است و قوه عاقله انسان هم آن را تصدیق می کند. فطرت دینی نزد شهید مطهری ناظر به حوزه شناختی یعنی دین و توحید؛ و حوزه‌ خواستی چون میل به حقیقت جویی، اخلاق و فضایل، کمالجویی و... است. نظریه لایب‌نیتس با معرفی خدا در منظومه معرفتی‌اش به نحو پیش از تجربه، و به عنوان پایه‌ای ترین بنیاد معرفت به شکل موثری در دفاع از معرفت‌ پیشین دینی به کار می‌آید اما نظریه استاد مطهری از یک گرایش و احساس حقیقت‌طلبی سخن می‌گوید و هرچند از وجود معرفت‌ فطری دینی دفاع می‌کند اما وجه پیشینی آن را انکار می‌کند و آن را به قلب و نه عقل پیوند می‌زند. یافته‌های این پژوهش نشان داد نظریه لایب‌نیتس در صورت اثبات از عمق معرفت‌شناختی بیشتری برای دفاع از معرفت دینی برخوردار است؛ زیرا باور به خدا را در باورهای پایه پیشین قرار می‌دهد و مساله توجیه باور دینی را بر اساس مدل برون‌گرایانه حل می‌کند.

«الهیات گشوده»، گرایشی الهیاتی۔فلسفی است، که تفسیر نوینی از برخی صفات خداوند و لوازم آن ارائه می‌‌دهد. این دیدگاه، بسیاری از آموزه‌‌های الهیات سنّتی (همچون منزّه بودن خداوند، علم پیشین مطلق، قدرت مطلق و ویژگی‌‌هایی از این دست) را نه مبتنی بر کتاب مقدّس، بلکه الهام‌گرفته از فلسفهٔ یونان دانسته، و در مقابلْ تصویری از خداوند ارائه می‌کند که مبتنی بر تشخّص، تغییر‌پذیری و تعامل او با انسان است. یکی از مؤسسین الهیات گشوده، کلارک پیناک است. به اعتقاد او - در ترسیم اعتقادات دینی - اگر چه سنّت و فلسفه باید مورد توجه قرار گیرد، اما «کتاب مقدّس» بیشترین اهمیت را دارد و بر این مبنا، آموزه‌‌های الهیات سنّتی باید مورد نقّادی قرار گیرد. پیناک، گرچه ره‌‌آورد تقریرش را «آزادی واقعی خدا و انسان» می‌‌داند، اما به‌‌نظر می‌‌رسد مبانی روشی او به لحاظ منطقی نامنسجم‌اند. از این‌رو، این پژوهش به ارزیابی دیدگاه پیناک در مبانی روش‌‌شناختی «الهیات گشوده» می‌‌پردازد. به‌‌نظر می‌‌رسد به رغم آن که پیناک - در برخی موارد - ضعف‌های الهیات سنّتی مسیحی، در تبیین معارف الهیاتی را به‌‌خوبی بیان کرده، اما تلاش او در ارائهٔ راهکار - به لحاظ روشی - قابل نقد است. این مقاله با روش توصیفی۔تحلیلی و با رویکرد روش‌‌شناسی بنیادین، در صدد ارزیابی آرای پیناک در مبانی روش‌‌شناختی «الهیات گشوده» است.

پژوهش حاضر به تبیین صفت رحمت الهی و نقد وبررسی انگاره اسلام رحمانی می‌پردازد. رحمت از اوصاف ثبوتیه الهی است به معنای اعطاء فیض به موجودات نیازمند و به کمال رسانیدن تمام موجودات نیازمندِ دارای قابلیت، در جهت کمال آنها. انگاره اسلام رحمانی ، دیدگاهی از اسلام است که با تکیه بر رحمت صِرف الهی و برداشت خاص از آن، قرائتی ارائه می‌دهد که همه مسائل آن در محبت و شفقت محض، تساهل و تسامح در برابر امور دینی خلاصه شده و از قهر و غضب نسبت به ظالمان و گناهکاران و تنبیه تربیتی و... نیز به‌دور است. تبیین و بررسی موضوع مذکور، در پیراستن چهره اسلام اصیل رحمانی از قرائت‌های انحرافی، و یاری مخاطبان اسلام در فهم صحیح مبانی و مؤلفه‌های اسلام تأثیر بسزایی دارد. مهمترین دستاوردها و نتایج این پژوهش عبارتند از: اسلام اصیل، به مثابه یک مجموعه هماهنگ و سازگار با یکدیگر، اسلام رحمانی است؛ قهر و غضب تربیتی، تنبیه بازدارنده، عقاب گناهکار و جهنم و... در چارچوب رحمت الهی تبیین می‌شود. طراح قرائت رحمانی اسلام با مبنا قرار دادن عقلانیت مدرن، اسلام را به دو قسم تاریخی و معنوی تقسیم کرده و اسلام مطرح در ایران را نمونه کامل اسلام تاریخی می‌داند که در چندین حوزه، با اعلامیه حقوق بشر تعارض بنیادین دارد. در مقابل، اسلام معنوی را اسلامی سازگار با عقلانیت مدرن یا عقلانیت عرفی و سکولار و به تبع، سازگار با اعلامیه حقوق بشر می‌داند. مؤلفه رحمت، اصلی‌ترین مؤلفه و اساساً وجه تسمیه اسلام رحمانی لیبرالیستی است که بر اساس آن، رحمت از قواعد آمره در اجتهادات کلامی، فقهی و... است؛ چرا که روش خداوند و سیره معصومین  در رحمت منحصر است؛ لذا نپذیرفتن اسلام رحمانی، به معنای پذیرش اسلام طالبانی است که با روح قرآن در تعارض است. انگاره اسلام رحمانی با اشاره به اعتقاد امامیه به حسن و قبح عقلی، عدالت مساواتی یا عرفی را نیز امری فرادینی و حاکم بر تمام قوانین شریعت می‌داند. ملاک تشخیص عدالت، در این دیدگاه عقل و خرد جمعی است؛ با این معیار، اسلام تاریخی از عدالت به‌دور است. آزادی لیبرالیستی بر محور اومانیسم، آزادی مطلوب این دیدگاه است که بر اساس آن انسان در انتخاب دین و ابراز آن، برای همیشه آزاد است. دیدگاه اسلام رحمانی درباره رحمت و عدالت الهی و آزادی انسان بر مبنای عقلانیت مدرن است. لذا با ردّ عقلانیت مدرن، تفسیر این خوانش از رحمت و عدالت الهی و آزادی انسان نیز رد می‌شود. انگاره اسلام رحمانی بر اساس عقلانیت مدرن از اجتهاد در اصول و مبانی و غایت‌محوری در احکام سخن می‌گوید که با عملیاتی شدن آن، بسیاری از احکام که به نصوص قرآنی متکی هستند، زیر سؤال می‌روند، در حالی که اجتهاد در مقابل نص از نظر اسلام مردود است. افزون بر این یقین به تمام جوانب مادی و غیرمادی حکم، و کشف عدم طریقیت و سرآمدن مصلحت به طور کامل، از عهده عقل خارج است. - اسلام رحمانی با پیش‌فرض‌ها و مؤلفه‌های مذکور، بازتاب‌هایی دارد که عبارتند از: زیر سؤال رفتن فلسفه تشریع، عرفی شدن دین و نسبی‌گرایی.

طبق سنّت الهی و قانون کلّی آفرینش، همه موجودات برای رسیدن به هدف آفرینش و کمال مطلوب، نیازمند ‌هدایت هستند و هدایت که تجلّی ربوبیّت و رحمت واسعه‌ی الهی است به واسطه ائمّه طاهرین‌ به جمیع ‌مخلوقات می‌رسد.‌ با توجّه به ضرورت هدایت انسان و همچنین اهمیّت و جایگاه زیارت جامعه کبیره در معارف شیعی، یکی از ‌منابع معتبری که می‌توان از آن فرآیند هدایت انسان را استخراج نمود، این زیارت‌ می‌باشد.‌ این پژوهش با تکیه بر مبانی زیارت جامعه کبیره به بررسی نقش امام و انسان در فرآیند هدایت انسان پرداخته و ‌در سه فصل تنظیم شده است که فصل اوّل آن کلیّات و مفاهیم، فصل دوّم، کیفیّت هدایت انسان با تأکید بر جایگاه ‌امام در زیارت جامعـه کبیـره و فصل سوم، راه‌های تحصیل هدایت توسط انسان می‌باشد که به عنوان یک پژوهش ‌توصیفی‌ ـ تحلیلی به روش کتابخانه ای جمع آوری شده است.‌ نتایج این پژوهش بیانگر آن است که ائمّه معصومین‌ به واسطه‌‌ی صفاتی همچون خلقت نوری، ولایت، ‌وساطت فیض و هدایتگری که توسط زیارت جامعه کبیره به رسمیت شناخته شده‌اند، در گستره تکوین و تشریع، ‌متکفّل هدایت عامّه‌ی همه مخلوقات و هدایت خاصّه‌ی موجودات مختار و انسان‌ها هستند.‌ در هدایت عامّه، همه‌ی مخلوقات به صورت تکوینی به سبب وجود امام از نعمت حدوث و دوام عالم و اعطای ‌ابزار و نعمات وتدبیر امور و... بهره‌مند می‌گردند. ‌ در هدایت خاصّه تشریعی، ائمّه معصومین، با اعلان دعوت خداوند، تبیین فرائض، اقامه حدود، نشر و ‌جاری ساختن معارف الهی، انسان‌ها و سایر مکلّفان را به سوی سعادت، ارائه طریق و هدایت می‌نمایند.‌ همچنین در هدایت خاصّه پاداشی که ویژه‌ی مکلّفان مومنی است که با حُسن اختیار خود مسیر حق را ‌برگزیده‌اند، اهل‌بیت‌ با دستگیری و تصرّف درقلوب، آنان را هدایت و ایصال الی المطلوب می‌نمایند.‌ اعطای هدایت عامّه به ایمان و اعمال مخلوقات وابسته نمی‌باشد لکن تحصیل هدایت خاصّه در حوزه اختیار ‌انسان می‌باشد، لذا خود انسان نیز دربهره‌مندی از هدایت امام نقش مؤثری دارد و اگر بخواهد مشمول هدایت خاصّه ‌گردد باید با تولّی و تبرّی ائمّه هدی‌ در سه حوزه قلبی، لسانی و عملی، این هدایت را از امام تحصیل نماید.

یکی از صفات ثبوتیه خداوند که در همه ادیان و کتب آسمانی بر آن تاکید شده است؛ صفت رحمت الهی است. مسلمانان در هر روز چندین بار خداوند را به این اسم و صفت می خوانند. عدم تبیین درست این صفت الهی در برخی از دوره های تاریخی سبب بوجود آمدن قرائت های انحرافی از دین اسلام شده است. تا آنجا که برخی با تفریط درمفهوم و حدود رحمت الهی معصیتی هر چند کوچک را عامل عذاب دانسته اند و برخی با افراط در مفهوم و حدود رحمت الهی، صرف اقرار زبانی و اعتقاد مفارق از عمل صالح را عامل نجات از عذاب و دریافت پاداش الهی دانسته اند. اسلام رحمانی یکی از قرائتهای افراطی از رحمت الهی است که بر اساس آن برخی از احکام اسلامی مانند: قصاص، جهاد، امرمعروف و نهی از منکر، برخی از مجازاتهای دنیوی و اخروی در مورد گناهان و... . بر خلاف رحمت الهی دانسته می شود. مولفه های ماهیت ساز و عناصر ذاتی اسلام رحمانی در ده مقوله بیان شده است که عبارتنداز: رضایت خداوند، عدالت، عقلانیت، رحمت، اخلاق، کرامت وحقوق انسان، آزادی و اختیار، علم و کارشناسی، دموکراسی وسکولاریسم. این دیدگاه در همه بخشهای دین یعنی اعتقادات، احکام، اخلاق و عرفان، پیامدهایی به دنبال دارد. برای مثال در بخش اعتقادات: تغییر معنای رحمت الهی، عرفی شدن معنای عدالت، تغییر معنای عقل و عقلانیت، جدایی دین از سیاست واز عرصه زندگی انسانها و... را موجب شده است. تاکید این پژوهش بر بررسی مهمترین مولفه ها، مبانی و پیامدهای کلامی این دیدگاه است. مولفه های اصلی که بیشترین تمرکز طرفداران اسلام رحمانی بر مستند کردن آنهاست، عبارتنداز: عدالت، رحمت و آزادی انسان. ابتدا صفت رحمت الهی مفهوم شناسی شده و بر اساس اسلام وحیانی تبیین خواهد شد و سپس مهمترین مولفه ها و مبانی اسلام رحمانی و بازتابهای این تفکر در کلام مورد برررسی و نقد قرار خواهد گرفت.

تلقی خیر‌اندیشانه از لذت‌های سیری‌ناپذیر و سعادت‌انگاری آنها از یک سو، و لذّت‌ستیزی به‌عنوان تنها راه رسیدن به سعادت از سویی دیگر، همواره دو سویه بحث‌‌‌برانگیز از تعاطی آدمیان با لذّت بوده است. در جست‌وجوی پاسخ به این مسئله که سهم لذّت در فضیلت و سعادت انسان چیست، این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی به بررسی ماهیت و جایگاه لذّت و ارتباط آن با فضیلت و سعادت از منظر سنکای رواقی و امام خمینی پرداخته است. سنکا باور دارد ارزش و خیر فی‌نفسه تنها در فضیلت است و سعادت، فضیلت معرفت به ماهیت واقعی اشیا و خارج از اراده بودن رخدادها و عمل بر وفق این بینش و رضایت حاصل از آن است. امام خمینی نیز خیر را در رسیدن به سعادت حاصل از فضایل عقلانی و الهیاتی می‌داند. هر دو متفکر با توجه به لذت‌گرایی روان‌شناختی دو راه متفاوت پیموده‌اند: سنکا با موضعی ضد لذت‌گرایانه، آن را اساساً مذموم می‌داند که حتی از خیر اندکش نیز باید چشم‌ پوشید؛ ولی نظریه شبه‌لذت‌گرایانۀ امام حتی فضیلت را نیز از منظر لذّت عقلانی‌ حاصل تبیین کرده است. یافته‌های این پژوهش نشان داد هیچ یک از دو دیدگاه با وجود ارزش‌انگاری فضیلت نتوانسته است به‌طور‌کلی نقش لذّت را انکار کند و حتی در دیدگاه امام، به ارزش ابزاری آن بسیار توجه شده است و رواقیان نیز به ضرورت امیال مؤثر در صیانت ذات اعتراف کرده‌اند و به نحو متناقضی حتی نتیجۀ فضیلت‌مندی را آرامش خاطری دانسته‌اند که خود به مفهوم لذّت بسیار نزدیک است.

در مجموعۀ آیات آفاقیِ قرآن‌کریم از حیوانات بسیاری نام‌ برده شده است. در این میان پرندگان چه با نام‌های خاص و چه به صورت عام، پرتکرارترین واژه‌ها را در میان سایر حیوانات به خود اختصاص داده‌‌اند. بعضی رفتارهای عام پرندگان، هم‌چون پرواز، زندگی اجتماعی و رابطه با انسان‌ها شواهدی در علم رفتارشناسی زیستی دارد. امّا برخی پرندگان، که در آیات قرآنی از آنها سخن رفته است، قابلیت‌های خاصی دارند که در مطالعات زیست‌شناسی مورد مشابهی از چنان رفتارهایی در گونه آنها تا کنون ذکر نشده است. این گونه پرندگان مطابق تفاسیر قرآنی، موجوداتی منحصربه فرد بودند که شعوری ورای شعور معمول پرندگانی هم‌سنخ خود داشتند و رفتارهای ویژه‌ای را به نمایش گذاشتند. این پژوهش به روش توصیفی تحلیلی به بررسی اشتراکات و افتراقات رفتاری پرندگان از منظر قرآن و زیست‌شناسی می‌پردازد و در مجموع نگاه قرآن به حیوانات و از جمله پرندگان را بیان می‌دارد. از نگاه قرآن حیوانات و از جمله پرندگان مرتبه‌ای از توحید و به تبع آن ایمان را دارا هستند و تسبیح‌گوی خالق خویش هستند، هرچند تا کنون ادله فیزیکالیستی و زیست‌شناختی بر این امر ارائه نشده است و همه انسان‌ها قادر به درک آن نیستند.