جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیدهمطابق با آموزه‌های قرآن کریم، یک جنگ واقعی و جدی در تمام صحنه‌های زندگی انسان‌ها وجود دارد. هچنین از منظر وحی، یکی از اصول و قواعد تفسیر صحیح زندگی انسان این است که بداند در متن زندگی او، چیزهایی وجود دارد که دقیقاً دشمن او هستند. این دشمن در تمام صحنه‌های زندگی انسان ـ فردی و اجتماعی ـ در حال جنگ است. با استفاده از روش هم‌نشینی و جانشینی می‌توانگفت که «عدم پذیرش خدا،رسول و وحی الهی در دل» و «معارضه و مبارزه با خدا و رسول و دین الهی قولاً و عملاً» دو مولفه اساسی نهفته در معنای دشمن است. همچنین با توجه به هم‌نشین های «عدوّ» صورتبندی آیات مرتبط با «عدوّ» عبارت است از: آیات بیانگر حوزه معنایی «عدوّ» ، آیات بیانگر انواع و اقسام دشمن، آیات بیانگر اقدامات و شیوه‌های دشمنان، آیات تبیین کننده اقدامات در برابر دشمنان، آیات مشخص کننده مصادیق اصلی دشمن و آیات بیانگر ارتباط و نسبت بین مصادیق دشمنان. در این پژوهش با استفاده از روش هم‌نشینی و جانشینی به تبیین مولفه‌ها و حوزه معنایی «عدوّ» از منظر آیات قرآن کریم پرداخته شده و سپس با بهره‌گیری از سنت تفسیری مفسران کهن و معاصر به توضیح مصادیق اصلی عدو، ویژگی‌های آنان، شیوه‌ها و توطئه‌های آنان، ارتباط بین دشمنان و راهکارهای مقابله با دشمنان پرداخته شده است.واژگان کلیدی: عدو، دشمن شناسی، منافقان، کافرانِ اهل کتاب(یهود)، شیطان، هوای نفس، کفار، مشرکان، قرآن کریم

چکیدهسرآغاز تحول در آموزش و پرورش رسمی، طراحی و تدوین نظام تعلیم و تربیت دینی متمایز از سایر مکاتب تربیتی بشری است. این مهم زمانی تحقق خواهد یافت که مولفه‌های آن یعنی مبانی، اصول، اهداف و روش‌ها از تحلیل روش‌مند منابع دینی بویژه منبع اصیل اسلام؛ قرآن کریم کشف و اخذ گردد.تعیین مولفه‌های تعلیم و تربیت از طریق تحلیل آموزه‌های قرآن کریم، علاوه بر امکان طراحی منسجم نظام آموزشی متناسب با فرهنگ اسلامی، و جلوگیری از التقاط، امکان ارزیابی از نظام تعلیم و تربیت موجود و سنجش مقدار کارایی و کارآمدی و هر گونه پیشنهاد و برنامه‌ریزی برای تغییر و بهسازی آن را مهیا می‌سازد.این تحلیل باید بتواند در گام اول با تعیین مشخصات مخاطب تربیت، یعنی انسان از طریق تفسیر ساختار وجودی او و روابطش با سایر عناصر هستی، مبانی و اصول تعلیم و تربیت دینی را ارائه دهد. بر این اساس، پس از تبیین کلیات و مفاهیم این پژوهش، مبانی تعلیم و تربیت دینی بر اساس ساختار وجودی انسان و جایگاه انسان در ساختار و روابط نظام هستی، تعیین گردید که عبارت بودند از: «وحدت ذاتی بشر»، «وجود تفاوت‌های فردی»، «اثرگذاری و اثرپذیری»، «خیرطلبی ذاتی»، «ذات یکپارچه خیر»، «ذوابعاد بودن»، «کرامت ذاتی و اکتسابی انسان»، «حقیقت غیرمتعین داشتن»، «شاکله‌های متفاوت اکتسابی»، «عالم بالفعل بودن»، «فقر ذاتی» و ... . بر اساس این مبانی، اصول تعلیم و تربیت نیز ارائه گردید.این تحلیل در گام دیگر باید با تحلیل افعال، مفاهیم و تمثیل‌های ناظر به تربیت و روش‌های تربیت در قرآن کریم، مولفه‌ها و روابط معنایی هر یک از آنها را معین ‌کند. تفسیر این مفاهیم، ضمن ارزیابی از ساختار و کفایت مفهوم برای کاربرد در پژوهش‌های تربیتی، تلقی قرآن کریم را از تربیت و چیستی آن ارائه می‌دهد. بر این اساس با مفهوم‌شناسی افعال ناظر به تغییر انسان و روش‌های تربیتی، برخی از مولفه‌های تعلیم و تربیت دینی نظیر «آگاهانه و ارادی بودن»، «عالمانه بودن»، «مستمر بودن»، «تعاملی بودن»، «ابتنای بر دانش و تفکر»، «محوریت مخاطب» و ... استخراج شد.در گام بعدی، با تحلیل آموزه‌های قرآنی ناظر به غایات و اهداف خلقت به صورت عام و انسان به نحو خاص و بررسی اهداف و غایات افعال تربیتی و ابزارهای هدایت بر اساس نص قرآن کریم، ضمن طبقه‌بندی این اهداف و تعیین روابط معنایی میان آنها، شبکه‌ای از اهداف و غایت را طراحی نماید و به این وسیله، تمایز تعلیم و تربیت دینی را از سایر نظام‌های تربیتی، معین سازد. در این مرحله، شبکه‌ای از اهداف با محوریت غایت «عمل احسن»، اهداف واسطه‌ای «ایمان» و «عمل صالح»، اهداف واسطه‌ای ابزاری «علم» و «تفکر» و اهداف جزئی در سه حیطه‌ی «شناخت، باور و عملکرد درونی و بیرونی» ارائه گردید.در فصل آخر، با توجه به مولفه‌های پیشین، برنامه‌ی درسی تعلیم و تربیت دینی رسمی، ارزیابی گردید که بر اساس آن، این برنامه در برخی از مبانی، با مولفه‌های قرآنی تربیت غیرهمسو و در مواردی تعارض دارد. اهداف آن از الگوی قرآن تبعیت نمی‌کند و از جامعیت لازم برخوردار نیست و در مواردی تفسیر غیرواقع از اهداف قرآنی ارائه شده است.مفهوم‌شناسی افعال و روش‌های تربیت در برنامه‌ی درسی نیز در وجوهی نظیر جامعیت، محل تأمل است. ضمن آن‌که در برخی موارد، فهمی متفاوت از واقع ارائه شده است.واژگان کلیدی: مبانی و اصول انسان‌شناسی، اهداف تربیت، روش‌های تربیت، برنامه‌ی درسی تعلیم و تربیت دینی.

«ربا» یکی از مهم ترین و کلیدی ترین مفاهیم اقتصادی در شبه جزیره عربستان است که در قرآن کریم نیز مورد اشارت قرار گرفته است. اگرچه به دلیل انذارها و توبیخ های الهی، پژوهش ها و تحقیق های بسیاری از سده نخست تاکنون بر روی این پدیده اقتصادی انجام گرفته است اما مطالعه این مفهوم در عصر کنونی به منظور دستیابی به نظام اقتصادی اسلام از اهمیت بیشتری برخوردار شده است. این نوشتار نیز به نوبه خود در تلاش برای دستیابی به درک این مفهوم اقتصادی با بکارگیری مطالعات انسان شناختی بوده است. با عنایت به این رویکرد پژوهشی می توان به جایگاه بی نظیر تجارت به مثابه یک پدیده فرهنگی، در شکل گیری این مبادله اقتصادی پی برد. تجارت منجر به ایجاد یک تحول کامل معنایی در مفهوم ربا گشته و آن را از یک مبادله هدیه ای که موجب تعمیق روابط اجتماعی می گشت، به ابزاری برای ازهم گسیختگی جامعه تبدیل نمود.

اصول و ارزشهای حاکم بر معیشت جهت راهنمایی بشر به سمت زندگی سعادتمند همواره جزئی از مسایل اصلی مکاتب بشری و الهی بوده است. اندیشمندان یونان باستان این بحث را تحت عنوان تدبیر منزل مورد توجه قرار داده‌اند. همچنین حکمای مسلمان نیز ذیل همین عنوان به مساله معیشت انسان مسلمان پرداخته‌اند. اقتصاد متعارف نیز این مساله را تحت عنوان اقتصاد خانواده مورد بحث قرار داده است. اسلام نیز به عنوان مکتبی که هدف خویش را سعادت دنیوی و اخروی انسان قرار داده است، بر تقدیر معیشت تاکیدات زیادی دارد و آن را یکی از لوازم کمال انسانی می‌داند. از این روفهم معنای تقدیر معیشت و اصول و ارزش های حاکم بر زندگی انسانی از دیدگاه اسلام سوال اصلی این تحقیق است.در این تحقیق ضمن بررسی نظریه های تطبیقی تقدیر معیشت که در یونان باستان، اندیشه حکمای مسلمان و اقتصاد دانان غربی مورد بحث قرار گرفته است، با بررسی نصوص دینی و قرآن و روایات، اصول و ارزشهای حاکم بر معیشت از دیدگاه اسلام را استخراج کرده‌ایم. در این میان باتوجه به آنکه عبارت تقدیر معیشت در حدیث بیان شده، تکیه بیشتری بر احادیث شده است.تقدیر معیشت از دیدگاه اسلام به معنی حرکت در میان اسراف و تقتیر در زندگی مادی است. البتهفهم این نکته که خداوند رزق انسان را تضمین کرده است، سبب می شود تا انسان نگران معیشت خویش نباشد و به سایر ابعاد کمال خویش بپردازد. مساله تقدیر معیشت را از دو بعد می توان مورد بررسی قرار داد. بعد اول به اصول حاکم بر تقدیر معیشت ‌است که عناوینی مثل حسن و رفق در تقدیر معیشت، توجه به علم؛ محوریت کفاف و ... را شامل می شود. اما بعد اصلی تقدیر معیشت مسایل کاربردی آن است که شامل جایگاه رزق در زندگی انسان، اصول حاکم بر فقر، مصرف و کسب و کار است.

قرآن کریم با رعایت اختصار و اجمال در بیان برخی مطالب، مانند آیات مربوط به معارف بلند اعتقادی و همچنین آیات الاحکام، صرفاً کلیات این مطالب را بیان نموده و بیان جزئیات، تفاصیل و مصادیق آن‌ها را بر عهده پیامبر (صلّی الله علیه و آله) به عنوان مبیّن قرآن کریم گذاشته است. اما بعد از رحلت ایشان، مسلمانان چگونه باید ابهامات خود در مورد معانی آیات را مرتفع سازند؟فقط ائمه (علیهم السلام، علم و توانایی پاسخ‌گویی به همه سوالات در این زمینه را داشته‌اند، زیرا حقایق قرآنی را فقط مطهرون به طور کامل و صحیح درک می‌کنند و ائمه (علیهم السلام) بنابر حکم آیه تطهیر و با تبیین پیامبر (صلّی الله علیه و آله) مصداق اصلی مطهرون هستند. از سوی دیگر در مورد مسأله ولایت و امامت نیز قرآن کریم، اصل موضوع امامت را مطرح وکلیات آن را بیان نموده و معرفی مصادیق، به پیامبر (صلّی الله علیه و آله) سپرده شده است. آن حضرت نیز در روایات مورد قبول شیعه و اهل تسنن مانند خطبه غدیر، حدیث یوم الدار، حدیث منزلت و روایت جابر، به طور صریح و روشن، امیرالمومنین علی (علیه السلام) و یازده فرزند او را به عنوان ولیّ و امام امت اسلامی معرفی نموده است همچنین قرآن کریم، صفات و ویژگی‌های امام بر حق را بیان نموده تا طالبان حقیقت بتوانند مصداق آن را بیابند. وجود نص الهی در تعیین امام، علم الهی و عصمت، سه ویژگی امامان بر حق هستند که پس از پیامبر (صلّی الله علیه و آله) این سه ویژگی، حتی از جانب مخالفان ائمه (علیهم السلام) برای کسی جز آنان، ادعا نشده است، و این‌گونه قرآن کریم، مردم را به سوی اهل بیت (علیهم السلام) راهنمایی می‌نماید. اما از سوی دیگر، ائمه (علیهم السلام) نیز با بیان جایگاه و فضایل قرآن کریم، آثار و برکات موجود در تلاوت، استماع، حفظ، تدبر و آموزش قرآن کریم و با یادآوری صفات ویژه آن مانند نورانیت و شفابخشی قرآن کریم، مردم را به بهره‌مندی از آثار و برکات قرآن کریم و استمداد از آن در حل مشکلات دینی و دنیوی خوددعوت نموده‌اند. ضمن اینکه برای بهره‌مندی هرچه بیشتر از این آثار و برکات، راهکارهای عملی مانند این موارد را ارائه نموده‌اند: ایجاد طهارت ظاهری و باطنی، اخلاص، خشوع، استماع و انصات روحی و جسمی در هنگام حضور در محضر قرآن کریم و خود را مخاطب خداوند دانستن.

در تفسیرقرآن، نیازمند استفاده از شاخه های متعددی از علوم عقلی و نقلی هستیم که در میان آنها، تاریخ از اهمیتی قابل توجه برخوردار است؛ علی رغم اهمیت تاریخ در تفسیرنگاری، نحوه به کارگیری این علم در تفاسیر متقدم و متاخر، آمیخته با آسیب هایی گسترده است که از زمره آنها می توان به اشاعه دروغ و قلب حقایق تاریخی اشاره نمود. به سبب وجود این آسیب ها امکان اعتماد کامل به گزاره های تاریخی موجود در تفاسیر وجود ندارد؛ فلذا لازم است این اخبار در سنجه نقد قرار گیرند تا علاوه بر رفع آسیب های آن، به بهبود و ارتقاء این علم در تفسیر قرآن کمک شود. در این راستا اولین گامی که امکان سنجش سطح وسیعی از داده های تاریخی تفاسیر را فراهم می آورد ارائه ملاک هایی علمی برای تفکیک داده های درست از غلط است. مقاله پیش رو با ارائه مجموعه ای از ملاک ها به دنبال طرح دستگاهی انتقادی در حوزه نقد گزاره های تاریخی تفاسیر می باشد. این دستگاه انتقادی با استفاده از ظرفیت های نقد سنتی در علوم حدیث و هم چنین ملاک های عینی گرای علم تاریخ، سعی در آن دارد تا قابلیت نقد گزاره های تاریخی تفاسیر را فراهم آورد تا بدین نحو امکان سنجش گزاره های صحیح تاریخی از سقیم آنها فراهم آید.

یکی از مطالب مشترک بین قرآن و کتب آسمانی گذشته، بیان قصه های مربوط به انبیا است. بیان تفاوت های داستان سرایی در قرآن با دیگر کتب آسمانیبه صورت روشمند و با تأکید بر فضایل اخلاقی و ویژگی های یوسف از اهداف نگارش این مقاله است. بر اساس بررسی های انجام شده به روش توصیفی تحلیلی، فضایل اخلاقی و ویژگی های یوسف در قرآن و تورات به سه دسته تقسیم می شوند: 1. اختصاصیِ قرآن؛ 2. اختصاصیِ تورات؛ 3. مشترک بین قرآن و تورات. مراد از ویژگی ها، شاخصه های زندگی یوسف است که به واسطۀ آن ها معرفی می شود. محوریت سرگذشت یوسف در قرآن، فضایل اخلاقی و شخصیت والای اوست، ولی محوریت آن در تورات، تاریخ زندگی اوست، به طوری که به بیان جزئیات پرداخته و ترتیب تاریخی در آن رعایت شده است. نتیجۀ بررسی این دو کتاب آسمانی در این زمینه، این است که شخصیت ایشان در قرآن، درخشان تر از تورات است؛ چون با دلایلِ روشن آمده، هدایت شده و به هدایت مردم می پردازد، اما در تورات از هدایت کردن او خبری نیست و حتی به تهمتِ جاسوسی دادن به برادران توصیف می شود. با این حال، نقطۀ مشترک دو کتاب، این است که در هر دو، دامن یوسف از معاصی پاک است.

واژه حق یکی از کلیدی ترین واژه هائی است که دویست ونود بار درقرآن کریم تکرار شده است و همراه واژگانی آمده که درواقع مبنای ارزشگذاری آنها گشته است. این واژه علاوه برزبان عربی در کاربرد قرآنی نیز مصادیق متنوعی یافته است؛به عنوان مثال خداوند خود وتمامی تصرفاتش درجهان ازقبیل خلقت ارسال نزول وحی وعده وعید...رابرحق دانسته است.مولفه های معنایی حق درقرآن کریم تاکنون بارویکرد بررسی همنشینی وجانشینی مورد توجه واقع نگردیده هرچند درکتب تفسیری به فراخور حال زوایایی ازمعانی وابعاد آن تبیین شده است. ازآنجای که بررسی تمامی همنشین ها وجانشین ها حق برای دستیابی به مولفه های معنایی آن به تحقیقی بسیار گسترده نیاز دارد.دراین تحقیق ازمیان همنشین ها، واژه های کتاب رسول، دین، خلق وباطل وازمیان جانشین ها واژه های صدق قسط هدایت وبینات انتخاب شده است وروش کاربراین اساس قرارگرفته است که تمامی همنشین هاو جانشین های حق مورد تحلیل واقع شود تامولفه های معنایی تک تک آنهاروشن گردد و باتوجه به مولفه های معنایی همنشین هاوجانشین هابرخی مولفه های معنایی حق مشخص شود.پژوهش حاضردارای چهار فصل است.فصل اول به بررسی مبانی نظری تحقیق می پردازد که شامل تاریخچه معنی شناسی معرفی شیوه همنشینی وجانشینی وتحلیل مولفه های معنایی است.فصل دوم به همنشین های انتخاب شده حق اختصاص داردکه درآن همنشین های این واژگان مورد بررسی قرارمی گیرد.درفصل سوم جانشین های منتخب حق.براساس تحلیل همنشین هامورد بررسی واقع می شود ودرفصل چهارم به تحلیل مولفه های معنایی حق براساس همنشین هاو جانشین های بررسی شده پرداخته شود.

نفاق مساله ای مقول به تشکیک است که نازل ترین درجات آن همواره با ایمان ضعیف است و می توان آنرا نفاق اخلاقی نامید و درجات بالای آن هم کفر و شرک است که می توان آنرا نفاق اعتقادی نامید. این همه تاکیدی که در قرآن و روایات روی مساله نفاق شده است خصوصا که در کتب آسمانی پیشین یا اسمی از منافقان نیست یا هست بسیار کم است برای این است که اولا خطر نفاق زیاد است و ثانیا هر چه بشر متمدن تر می شود نفاقش بیشتر می شود و قدرتش بر تصنع و ظاهرسازی افزایش پیدا می کند و به قول شهید مطهری در عصر صنعت بزرگترین ماشینی که ابتکار شده است ماشین قلب حقایق است. یعنی اینکه بشر اینهمه توانایی پیدا کرده است که حقایق را وارانه جلوه دهد. بنابر این یکی از اساسی ترین وظایف مسلمانان بصیرت داشتن در مقابل دسیسه های منافقان است زیرا جریان نفاق از دو جهت قابل گسترش است یکی تیز هوشی و فرصت طلبی و زیرکی سوءاستفاده از غفلت جهالت و بی خبری اهل ایمان. بر همین اساس بود که مقابله امام علی (ع) با ناکثین، فاسطین و مارقین به مراتب مشکل تر از برخورد پیامبر با بت پرستان بود زیرا در دوران امیرالمومنین(ع) هم شگردهای منافقان بیشتر و پیچیده تر و حساب شده تر بوده هم غفلت و بی خبری و سستی عوام مردم بیشتر شده بود لذا در برخورد با مقوله نفاق باید اولا کیاست و سیاست داشت ثانیا به اطلاع رسانی صحیح باید پرداخت ثالثا به شبهات باید پاسخ مناسب گفت و به افزایش بصیرت دینی و سیاسی پرداخت روشنگری و افشاگری یکی دیگر از راه های خنثی کردن فعالیت های سیاسی - فرهنگی منافقان است. حفظ وحدت یکی دیگر از مهمترین راه های مقابله با این جریان و ناکام گذاشتن شیوه های تفرقه افکنان منافقان است. به عنوان آخرین مطلب می توان برخورد قاطع و به دور از سهله و سمحه با منافقان را نام برد. خداوند ضمن اعلام برخورد قاطع خویش با منافقان به مومنان شیوه برخورد بامنافق را می آموزد (ان المنافقین فی الدرک الاسفل من انار) منافقان در پایین ترین درجات جهنم عذاب خواهند شد. و بر همین اساس قرآن خطاب به پیامبر (ص) می فرماید: (یا ایها النبی جاهد اکفار و المنافقین و اغلظ علیهم) ای پیامبر با کافران و منافقان جهاد کن و بر آنها سخت بگیر. شاید منظور از (واغلظ علیهم) مذمت و توبیخ شدید و تهدید و رسوا کردن منافقان باشد. زیرا منافقان به ظاهر مسلمان است و نمی توان با او جنگید. البته این احتمال هم وجود دارد که تا هنگامی که اسرار درونی منافقان افشا نشده و فعالیت های خرابکارانه شان آشکار نشده باشد دارای احکام اسلامند اما هنگامی که باطن آنها افشا شد و روشن شد که قصد تخریب و براندازی دارند لازم هست که حتی با برخورد مسلحانه آنها را سرکوب کرد. همچنان که امام علی(ع) در برخورد با نفاق ابتدا برخورد فرهنگی و روشنگرانه داشت و وقتی جریان نفاق از مرحله حرف گذشت و به مرحله درگیری مسلحانه رسید با آنان برخورد مسلحانه و قهرآمیز نمود.

یکی از کلماتی که دارای موارد استعمال نسبتا زیادی در قرآن کریم است فتنه است. بررسی یکایک مواردی که از واژه فتنه و هم ریشه های آن در قرآن کریم آمده، از جمله نوآوریهای این پایان نامه است. ریشه و اصل واژه فتنه به معنای گداختن است و این معنا به نحوی در تمام موارد استعمال واژه فتنه و هم ریشه های آن وجود دارد. اگرچه واژه فتنه و هم ریشه های آن دارای جامع کعنایی به عنوان وجه مشترک آنها است ولی به هیچ وجه دارای معنای یکسانی در تمام موارد استعمال نیست و معانی مختلفی برای آنها در قرآن کریم قابل شناسایی است، این معانی به پنج دسته (آزمایش، عذاب، گمراهی، بلا و جنون) قابل تقسیم است که تمام موارد استعمال فتنه و هم ریشه های آن به یکی از این معانی و یا معنای قریب به آن قابل ارجاع است. معنای آزمایش برای برخی از کاربردهای فتنه و هم ریشه های آن، این کلمه را به کلمات قریب المعنی آن مانند بلا و امتحان نزدیک کرده است. از سوی دیگر هریک از کلمات بلا و امتحان در معنای آزمایش به غیرخدا نسبت داده شده است که در مورد لفظ فتنه چنین نیست. واژه فتنه و واژگان هم ریشه آن در نهج البلاغه نیز پرکاربرد است. نسبت معانی به کار رفته در قرآن کریم برای واژگانی که از ریشه "فتن" است با معانی به کار رفته برای این واژگان در نهج البلاغه، نسبت عموم و خصوص من وجه است، در هر دو کتاب ارزشمند معانی مشترکی از فتنه و هم ریشه های آن وجود دارد و لیکن در عین حال در هر دو کتاب معنای غیر مشترکی وجود دارد که وجود آن معنا در کتاب دیگر به روشنی قابل اثبات نیست.