جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

جنبش‌هاي نوپديد ديني[1] ( NRMs) عنوانی برای هر گروه و حرکت اجتماعی است که بعد از دهه‌ی 1800 میلادی مبتنی بر پاره‌ای تعالیم و آموزه‌های معنوی، داعیه‌دار ایده معنوی جدید و آسانی در به سعادت رساندن انسان معاصر است. نگارنده در این مقاله کوشیده تا نشان دهد که چگونه تأملات جامعه‌شناسانه در باب دین، منجر به پیدایش و گسترش جنبش‌های معنوی معاصر شده است. او برای اثبات این مدعا در دو باب سخن رانده است. یکی، خاستگاه جنبش‌های نوپدید معاصر که در دامن بزرگانی همچون آگوست کنت و امیل دورکیم رخ داده، چنانچه تقابل علاقه‌های جامعه‌شناختی و دغدغه‌های دینی در تفکرات پدر جامعه‌شناسی ـ آگوست کنت ـ موجب می‌شود تا او را در فضای این مقاله به واسطه تأسیس یک فرقه جدید، همچنین پدر جنبش‌های معنوی معاصر نیز بنامیم. از طرفی امیل دورکیم که بی‌رغبتی و زوال دین در جامعه را می‌دید و از سوی دیگر، دین را مهم‌ترین عامل ایجاد یکپارچگی و نظم‌اجتماعی می‌دانست. به ابراز نظریه‌های التقاطی درباره‌ی جامعه و دین پرداخت که اکنون همگی آنان از اصول اساسی معنویت‌های سکولار به‌حساب می‌آیند. و دیگری، ماهیت جنبش‌های نوپدید دینی از نگاه جامعه‌شناختی است. در این بخش آمده که برخی جامعه‌شناسان، فرقه‌ها را از آن جهت پسندیده، لازم و برای حیات و نظم‌اجتماعی ضروری می‌پندارند که نمونه‌های مناسبی از قرائت دینی متأثر از اصول جامعه‌شناسی و مؤلفه‌های مدرنیته هستند.

«بحران معنا را می‌توان در پس‌زمینه‌های پیدایش جنبش‌های نوپدید دینی جستجو کرد. لایه رویین بحران، نهفته در رونق معنویت‌گرایی جدید که نشانه آن التقاط و پرگویی خالی از مبانی معرفتی است و لایه زیرین آن، جهانی‌شدن لجام‌گسیخته‌ در حوزه فرهنگ و دین» در این مقاله تلاش میشود تا به بررسی جنبش‌های نوپدید دینی به عنوان محصول جهانی‌شدن در حوزه معنویت پرداخته شود. در باب مولفه‌های پیدایش جنبش‌ها، پژوهشگر ناگزیر به موارد کم و زیادی اشاره می‌کند که همگی– یا اکثر به قریب – آنان در دل جهانی‌شدن و تسریع فرآیند جهانی‌شدن پدید آمده‌اند. ازاین‌رو، می‌توان اذعان داشت که «جنبش‌های نوپدید در گرو فرایند جهانی‌شدن» برای غلبه بر بحران هویت معنا پدید آمده‌اند. حال آنکه نمونه کامل و سمبل بارز کلیدواره مذکور، تحقق پارلمان ادیان جهان بوده است. ازاین‌رو، نگارنده ابتدا در باب چیستی جنبش‌های نوپدید و علل پیدایش آنان سخن می‌گوییم، سپس به جهانی‌شدن و ابعاد آن پرداخته و در نهایت، به رابطه تنگاتنگ «جهانی‌شدن در حوزه معنویت»، «بحران معنا و هویت» و «پیدایش و استقبال از جنبش‌های نوپدید» اشاره خواهد کرد.

کريشنامورتي، عارفي متأثر از مؤلفه‌هاي مدرنيته و يا متجددي متأثر از عرفان و معنويت است. در بازنگري تعاليم او گاهي اصالت تجددگرايي و در جاي ديگر، اصالت معنويت‌گرايي متشابه مي‌شود؛ حال آنکه راز شهرت جهاني کريشنا، تلفيق تجدد و عرفان در آموزه‌هاست؛ آن‌گاه اين ادعا بسيار با اهميت مي‌شود که اذعان کنيم «کريشنامورتي، هندو است»؛ زيرا جهش از حوزه معنويت‌گرايي هندو و تزويج تجدد با برخي از گزاره‌هاي هندوئيسم، فعاليتي کم‌نظير بوده است. نگاه کريشنامورتي به جريان اديان و مذاهب از جنبه تجددگرايي‌اش سرچشمه مي‌گيرد؛ البته آن تجددگرايي معنوي که امروزه از آن به «معنويت‌گرايي‌هاي نوين» و يا «جنبش‌هاي نوپديد ديني» ياد مي‌شود. نگارنده در اين مقاله سعي مي‌کند ابعاد مختلف عقيده کريشنامورتي، درباره اديان و مذاهب را روشن کند با بررسي و تحليل آنها، خواننده را بيشتر با عقايد او آشنا سازد و سپس کيفيت استدلال‌هايش را بررسي کند.

در این مقاله، تعریف جدید و کاملی، مبتنی بر تعاریف گذشته از «جنبشهای نوپدید دینی» ارائه می شود. نگارنده هر چه ضرورتهای ارائة چنین تعریفی را در سر میپروراند، درمییابد که هر ضرورتی در دل خود با چالشی بزرگ دست به گریبان است. با این همه، به بررسی و تنظیم تعاریف گذشته میپردازد و مبتنی بر روش «تعریف با تحلیل مضمون» و «تعریف با ارجاع به مصداق» دو تبیین متفاوت از جنبشهای نوپدید دینی را فراهم میآورد. او در آخر نشان میدهد که برای درک چیستی جنبشهای نوپدید دینی تنها دو راه وجود دارد. ارائة تعریف خاص و موردی ناظر به پارهای از جنبشهای معنوی، که میتواند گروه نمونه را به خوبی تبیین و روشن سازد لکن فاقد جامعیت بر مصادیق خارجی است و دیگری ارائة تعریف عام و کلی ناظر به قدر متیقنهای فرقهای. این گزینه که چیزی جز ادغام دو روش تحلیل مضمونی و ارجاع به مصداق نیست، در تلاش برای اثبات جامعیت بر مصادیق خارجی قابل تقدیر است و به خوبی میتواند بسیاری از چالشهای ارائة تعریف را به نحو قابل قبولی پاسخ گوید.