جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شفابخشی یکی از مهم‌ترین کرامت‌های مشایخ صوفیه است. برخی از این شفابخشی‌ها، از طریق اشیای مقدّس و متبرّکی صورت می‌گرفته که متعلق به مشایخ متصوفه است. پژوهش حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی به واکاوی و تبیین کارکرد این اشیا در بخشی از متون عرفانی فارسی پرداخته و آن را با پیشینه‌های اسطوره‌ای و دینی تحلیل کرده است. براساس پژوهش حاضر، اشیای شفابخش در سه گروه جای دارند: نخست مکتوبات؛ شامل دست‌نوشته‌های مشایخ، حرزها و تعویذه، شعرها و نامه‎‌ها، سپس جامه‌ها و انواع پوشش‌های مشایخ؛ از جمله خرقه، پیراهن، لباچه، کلاه و نعلین، و در آخر؛ خوراک‌ها، نیم خورده‌ها، آب دهان و اشیای متعلق به آن (همچون خلال ). تقدّس، تبرّک و شفابخشی در همه این موارد مشترک است و به واسطه پیوند با مشایخ متصوفه به این اشیا اعطا شده است.

از منظر نشانه‌شناسی فرهنگی، متون در حکم حافظة فرهنگی، محصول شرایط و ارتباطات بینافرهنگی و نمایانگر فرهنگ و نحوة سازمان‌‌بندی آن هستند. در طی قرون متمادی عرفان و تصوف اسلامی در هیئت مجموعه‌ای از باورها، کرد‌و‌کارها و رسوم در لایه‌های اجتماع رسوخ کرد و به تدریج به صورت فرهنگی منسجم بر بستر فرهنگ جامع اسلامی تشخّص یافت. این فرهنگ جدید توانست نظام‌مندی خود را با استفاده از نظام الگوساز زبان، در قالب ادبیات عرفانی سازماندهی کند. به منظور دست‌یابی به نظام سازمان‌ده فرهنگ عرفان و تصوف اسلامی، اولین متن مستقل فارسی این فرهنگ به روش توصیفی و تحلیلی، کاویده شد تا در پرتو آن، سپهر نشانه‌ای عرفان و مناسبات بینافرهنگی در کشف‌المحجوب هجویری، شناسایی شود. فرهنگ بازنمایی‌شده در این کتاب دارای الگویی دوگان، مشتمل بر «مرکز» با نشانه‌های منسجمی چون: فقر، باطن-گرایی، علمی‌بودن تصوف، مرقعه‌پوشی و ... برای جداسازی دو حوزة خودی از دیگری و «پیرامون» است که پیوسته با دیگران تعامل می‌کند. بیان جهان‌نگری خاص صوفیانه و اثبات آنها در قالب فقهی و کلامی و منابع استنادی آنها، تدوین اصول، مشایخ و فِرَق متصوفه مطابق اصول، رجال و مکاتب مختلف سپهر‌های کلامی و فقهی و بیان مباحثی چون: صفات خداوند و تقسیم‌بندی آنها، موقوفی‌بودن این اوصاف، توحید خداوند، حدوث و قدم الهی، غنی و بی‌نیاز بودن او و .... در کشف‌المحجوب از فضاهای مرزی است که عرصة تبادلات بینافرهنگی به شمار می‌آید. این فضای مرکزی و فضای حاشیه-ای، شکل‌دهنده به هویت فرهنگی صوفیه با انسجام درونی و مناسبات پویای بیرونی است.

عکس­العمل­های فطری و عاطفی آدمی در مقابل هراس از نیستی، از دورۀ اساطیر تاکنون به اشکال مختلف پدیدار شده­­است. بخشی از این عکس­العمل­ها به­صورت روایات اسطوره­ای و برخی به شکل آموزه­ها و باورهای اعتقادی حول مفهوم جاودانگی متجلی­شده­است. دقت در روایات و باور­های شکل­گرفته از این موضوع نشان­می­دهد که آرزوی خلود در این جهان، موجب شکل­گیری مضامینی همچون: دست­یافتن به آب حیات، رسیدن به درخت زندگی، ، تناسخ و پیکرگردانی، رویین­تنی و اژدهاکشی شده­است؛ اما تسلیم و پذیرش این حقیقت که حیات جاودان در جهان فانی، مقدور نیست، بشر را واداشته عطش خود به جاودانگی را با خلق مضامینی همچون: ماندگاری نام، نسل، باقیات صالحات مادی و معنوی و از همه مهم­تر انتقال و عروج به سرزمین بی­مرگی، فروبنشاند. در نهایت فطری­ترین پاسخ بشر، یعنی رستاخیز و بازگشت به خاستگاه نخستین و حیات جاودانة پس از مرگ در ادیان مطرح­شده­است. مسئله این پژوهش راه­حل اختصاصی عارفان برای غلبه بر این هراس و چگونگی تجلی مضامین آن در متون نثر عرفانی است. بررسی توصیفی تحلیلی برخی از متون منثور عرفانی تا قرن هفتم نشان­می­دهد عارفان مسلمان نیز همراه با سیر تفکر بشری از نمادهای و روایات جاودانگی متأثر بوده­اند؛ اما گروهی از عارفان، با تلقی خاص از داستان خروج آدم (ع) از بهشت، ازدست­رفتن جاودانگی را ناشی از طلب جاودانگی فرض­کرده و رسیدن به خلود واقعی را در گرو فنا دانسته­اند. آنان معتقدند برای رسیدن به خلود راستین باید از زمان ازلی و ابدی هم گذشت و با «فنای محض» در خالق زمان، محو و «گم­بودۀ پاینده» شد.

یکی از خوارق عاداتی که در متون متصوفه به چشم می‌خورد شفابخشی است که به گونه‌های متفاوتی بروز و ظهور یافته است. در این میان به نظر می‌رسد مقولة درد برگرفتن یا به تعبیر شاعرانه آن درد برچیدن، بازماندة آیین و رسمی اسطوره‌ای است که اسطوره‌شناسان، از آن با عنوان بلاگردانی یاد کرده‌اند. بلاگردان‌های اسطوره‌ای عمدتاً با هدف راندن بیماری، عوارض و آثار گناه، مصیبت، قحطی و خشکسالی و به طور کلی هر نوع شرّ از شخص یا مردم، عمل می‌کردند. یکی از این بلاگردان‌ها وقتی به کار می‌آمده که می‌خواستند بیماری یا مرضی را از وجود بیمار بیرون برانند. بر این اساس، بلاگردان با پذیرش بیماری فرد مذکور به خود، موجب شفا یا بهبود آن شخص می‌شده است. این شیوه از شفابخشی در قالب نوعی کرامت عرفانی در برخی از متون متصوفه نیز دیده شده است. هدف از این پژوهش با شیوه تحلیلی ـ توصیفی، بررسی کرامتِ درد برچیدن در متون عرفانی نقشبندیه و مقایسه آن با آیین‌های اسطوره‌ای است. در این پژوهش برخی نمونه‌ها از این رسم و آیین بررسی شده است. نتایج پژوهش حاکی از آن است که متون طریقت نقشبندیه بیشتر از سایر متون صوفیانه، از این باور اسطوره‌ای تأثیر پذیرفته است.

در عرصۀ رمان فارسی، آثاری نوشته شده است که اشارات آشکار و پنهان فراوانی به موضوعات و مسائل عرفانی دارند. این نوع رمان‌ها غالباً در کنار نقش و رویکرد خاص خود، از عرفان یا به‌عنوان عنصری برای شخصیت‌پردازی و پیشبرد پیرنگ داستان استفاده می‌کنند، یا به‌عنوان عاملی مؤثر برای طرح و عرضۀ گفتمان مورد نظر نویسنده. سگ و زمستان بلند، و طوبی و معنای شب از آثار شهرنوش پارسی‌پور، از رمان‌هایی هستند که در آن‌ها عرفان و عناصر عرفانی به روش‌های‌ مختلف بازتاب یافته است. یکی از این مضامین عرفانی، پیر و سرسپردگی به او در سیر و سلوک است. طی این پژوهش که با هدف بررسی جایگاه پیر و سرسپردگی به او در رمان‌های مذکور صورت گرفت، مشخص شد که در هر دو رمان، ویژگی‌های خلقی و شرایط سیاسی و اجتماعی روزگار از جمله جنگ، جنایت، مرگ، رنج، گناه و تنهایی موجب گرایش شخصیت‌های داستان به عرفان شده است. منش برخی شخصیت‌های دو داستان که با وجود بهره‌گیری از آموزه‌های عرفانی پیر، به تعالی روحی نرسیده‌اند یا متفاوت با یکدیگر عمل می‌کنند، گویای دو نکته است: اول تغییر رویکرد نویسنده تحت تأثیر تغییرات اجتماعی و سیاسی در دو دهۀ پنجاه و شصت، و دیگری تغییر دیدگاه او نسبت به سرسپردگی به پیر. نویسنده چنین القا می‌کند که سرسپردگی بی‌قیدوشرط به پیر با روح سنجشگر و شکاک انسان دنیای معاصر ناسازگار است. واقعیتی که از گفته‌ها و نیز رفتارهای شخصیت‌های داستان و به‌ویژه در اظهارنظرهای گاه و بیگاه راوی، خود را آشکار می‌کند.

کتاب سرخ اثری غیر‌متعارف از کارل گوستاو یونگ است که نوادگان او اخیراً اجازۀ انتشارش را داده‌اند. یونگ در این کتاب با زبانی نمادین، به شرح تحولات روحی یا پیگیری «تصاویر درونی» خویش و تلاش برای یافتن روح فراموش‌شدۀ خویشتن می‌پردازد. معارف نیز تنها اثر به‌ جای مانده از بهاء ولد است که در آن مکاشفات روحی خود را بی‌پروا بیان کرده است. این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی، سفر با روح را در دو اثر مزبور بررسی می‌کند؛ بدین ترتیب که به شرح چگونگی سفر با روح و مقایسۀ روح یونگ، «روح اعماق» و «روح زمانه» در کتاب سرخ، با روح بهاء ولد، الله، عقل و نفس در معارف و تحلیل آن‌ها پرداخته می‌شود و در پایان نتایج حاصل از این سفر ذکر می‌گردد. هدف از تحقیق بیان وجوه تشابه و تمایز دیدگاه یک عارف و یک روان‌شناس است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که یونگ علاوه بر روح خویش از روح اعماق سخن می‌گوید که راهنما و رهانندۀ او از اسارت روح زمانه است، اما بهاء ولد از انواع روح چیزی نمی‌گوید و تنها هدایتگر او، الله است. در پایان سفر، پس از قتل قهرمان درون (نفس) به دست یونگ، خورشید اعماق در اندرونش طلوع می‌کند. در معارف نیز بهاء ولد نفس را می‌کشد و روح او منور به انوار الهی می‌شود.

در متون عرفانی فارسی بارها به داستان لیلی و مجنون استناد شده است. چرایی این موضوع و تبیین کارکردهای عرفانی داستان، مسئلة این تحقیق است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد حاکمیت عشق عذری بر روابط عاشق و معشوق و تناسب داستان با مضامین عشق حقیقی از مهم‌ترین علت‌های گرایش عارفان به این داستان بوده است. همچنین توجیه عشق زمینی و تبیین مضامین عرفان عاشقانه دو کارکرد اصلی داستان است. در متون عرفانی فارسی با استفاده از داستان منظور، عشق زمینی به سه شیوه توجیه شده است: مقدمة عشق حقیقی، لبس، تجلی حق در مظاهر. افزون‌بر این، در متون عرفانی مضامینی مانند عقل‌گریزی، توجیه شطح‌گویی عارفان، اتحاد و استغراق و فنای عاشق، نفی خودبینی و خودخواهی، مقام رضا و بوشناسی با استفاده از حوادث داستان لیلی و مجنون طرح و تبیین شده است. عارفان به این منظور گاهی از کلیت داستان و گاهی از حوادث آن استفاده کرده‌اند. در مورد اخیر نیز گاهی حوادث مشهور داستان را ذکر کرده‌اند و گاهی خودْ ماجراهایی ابداع کرده و به قهرمانان داستان نسبت داده‌اند.

داستان و شخصیّت پیامبران الهی، براساس نصّ صریح قرآن و روایات، یکی از ویژگی‌های اساسی عرفان اسلامی است که مورد توجّه عارفان در قرون مختلف بوده است. در حقیقت طرح نکات و ظرایف عشق و بیان لحظات و تجربیات عاشقانه با هدف گشودن نگاه معرفت شناختی و زیبایی‌شناسانه از رویکردهای مهم در تاریخ تصوّف اسلامی است که به مکتب یا رویکرد عاشقانه در عرفان شناخته شده است. این رویکرد با ویژگی‌های زبانی خاص خود، با بهره‌گیری از ظرفیت والای داستان پیامبران و تجربیات عاشقانه نهفته در این داستان‌ها به مهم‌ترین موضوعات و مفاهیم عشق پرداخته است، لذا هدف این پژوهش، ‌شناسایی و تبیین رویکرد عاشقانه به داستان حضرت موسی در آثار عرفانی مطرح در قرن پنجم تا هفتم هجری است. دراین پژوهش مصادیق و شواهد مورد نظر در آثار عرفانی با روش توصیفی- تحلیلی و رویکرد تحلیل محتوا مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج تحقیق نشان از بهره‌گیری از زبان اشارت با ویژگی‌های خاص آن در مقابل زبان عبارت است. بررسی شواهد و مصایق تحقیق نشان داد رویکرد عاشقانه هم از لحاظ فراوانی در آثار شعری و نثر و هم از نظر فراوانی در سه قرن مورد تحقیق از فراوانی نسبتا یکسانی برخوردار است. از نظر موضوعی نیز مکالمه خداوند با حضرت موسی و تجلّی حق بر وی بیشترین فراوانی را در پرداختن شاعران و نویسندگان به خود اختصاص داده است.

در این مقاله تلاش شده است تا ضمن تعریف و تبیین تشابه و تفاوت اسطوره و آیین و عرفان، تجلّی و تأثیر و ردّپای محسوس و نامحسوس زمان و مکان مقدّس اساطیری و آیین های مربوط به هر یک در برگزیده نثر عرفانی فارسی تا قرن هفتم هجری قمری مورد تبیین و تحلیل قرار گیرد. با توجه به برخی بنیادهای مشترک اسطوره و عرفان در آفاق تاریخ تفکر بشر، و در پرتو ضمیر ناخودآگاه مشترک وی، زمان و مکان قدسی و آیینی نیز به مثابه دو مقوله مشترک بین اسطوره و عرفان، کارکردهایی مشابه و مشترک یافته اند که این تشابه و اشتراکات در متون عرفانی ادوار گوناگون، تجلّی یافته اند. کارکردهایی از قبیل ترک دنیا، شهود حق، ادب دانی، بازگشت به زمان و مکان ازلی، احساس آرامش، تزکیه، درک حضور خدایان و طلب خواسته ها.

صبر، یکی از مقامات عرفانی و از بنیان­های اساسی سیر و سلوک عارفانه است. در قرآن کریم، 104 بار از صبر و متعلقات آن سخن گفته شده است. رسول­ اکرم(ص) نیز صبر را یکی از دو قاعده ایمان دانسته ­اند. عارفان، با تأسی به کلام وحی و سیره نبوی، برای طی مراحل سلوک، رسیدن به مقام صبر و تمکّن در آن را امری ضروری و لازم دانسته­ اند و هر یک تعریفی برای صبر ذکر کرده ­اند. برخی از مهم‌ترین انواع صبر در این متون عبارتند از: صبر بر مصیبت، معصیت، فراخی نعمت، صبر ستوده و ناستوده، صبر عابدان، محبان و زاهدان، صبر مکتسب و غیرمکتسب، صبر با خدا، صبر از خدا و صبر برای خدا. عرفا صبر را هدیه و عنایت الهی به انبیا و اولیا دانسته آن را یکی از مقامات نامیده‌اند. این پژوهش که به روش تحلیلی توصیفی صورت گرفته­، بر آن است تا بر اساس امهات متون نثر عرفانی فارسی، ضمن بیان تلقی عرفا از مفهوم صبر انواع و مراتب آن را از منظر آنان تبیین نماید.