جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هدف مقاله حاضر بررسی دو مسئله اساسی دربارۀ علوم انسانی است؛ نخست، ارزیابی امکان ارتقای کارآیی این علوم و دوم، در صورت یافتن پاسخی مثبت برای پرسش نخستین، کاوش در راه‌های عملی ازدیاد بازده علوم انسانی. از آنجا که در مورد چیستی علوم انسانی، ظرفیت‌ها و اهداف آن دیدگاه‌های متنوعی در بین صاحب‌نظران وجود دارد، در بخش اول مقاله به ارزیابی نقادانه برخی از این دیدگاه‌ها اقدام می‌شود؛ در بخش دوم، شماری از شیوه‌های پیشنهادی در بهبودبخشی به قابلیت‌های علوم انسانی با نگاهی نقادانه ارزیابی خواهد شد؛ در بخش سوم، الگوی مختار نگارنده برای پژوهش در حوزه علوم انسانی معرفی خواهد شد و در بخش چهارم نیز با بهره‌گیری از مباحثی که در سه بخش نخست ارائه شده است، مسئله امکان ارتقای کارآیی علوم انسانی مورد ارزیابی نقادانه قرار خواهد گرفت و آنگاه در بخش پایانی، به بحث دربارۀ ارائه راهکارهای عملی برای بهبودبخشی کیفیت علوم انسانی در کشور پرداخته می‌شود.

اندیشة مربوط به طراحی و تدوین الگویی «ایرانی ـ اسلامی» برای دستیابی به توسعه، مدتی است که در کشور مطرح شده است. در این زمان، برخی نویسندگان و نهادها مقالات و طرح‌هایی در خصوص مشخصه‌های چنین الگویی ارائه کرده‌اند. در مقالة حاضر استدلال می‌شود که با توجه به آنکه همة الگوهای توسعه در زمرة تکنولوژی‌ها محسوب می‌شوند و همة تکنولوژی‌ها به ظرف و زمینه‌ای که در آن به کار می‌روند، حساس‌اند و علاوه بر آن حامل ارزش‌هایی هستند که طراحان و نیز به کاربرندگان در آنها به ودیعه می‌گذارند، تکمیل و تدوین یک «الگوی ایرانی ـ اسلامی توسعه» به مثابة یک «تکنولوژی بومی» ممکن است؛ اما نکتة مهمی که کمتر به آن توجه می‌شود، آن است که چنین الگویی (به فرض کارآمد بودن و طراحی عقلانی داشتن)، جز در برخی جزئیات با دامنة محدود، با الگوهای کارآمدی که در دیگر کشورها، برای توسعه به کار می‌روند، تفاوتی نخواهد داشت. به این اعتبار، یاد کردن از چنین الگویی با عنوان «الگوی ایرانی ـ اسلامی»، عمدتاً نوعی «نامگذاری» و فعالیت «زبانی ـ معنایی» است و جنبة واقعی آن چندان برجسته نیست.

در مقاله حاضر، پس از اشاره کوتاهی به اهمیت مطالعات آینده‌اندیشانه و چگونگی انجام این مطالعات و میزان اعتبار نتایج آنها، به این پرسش پرداخته می‌شود که راز اهمیت علوم انسانی در مقایسه با علوم دیگر در چیست؟ بر مبنای پاسخی که برای این پرسش اساسی ارایه گردیده، برخی آموزه‌ها در خصوص زمینه‌سازی برای ایجاد صورت مطلوبی از علوم انسانی پیشنهاد شده است.

چکیده فارسی:اندیشه مربوط به طراحی و تدوین الگویی «ایرانی ـ اسلامی» برای دستیابی به توسعه، مدتی است که در کشور مطرح شده است. در این زمان، برخی نویسندگان و نهادها مقالات و طرح هایی در خصوص مشخصه های چنین الگویی ارایه کرده اند. در مقاله حاضر استدلال می شود که با توجه به آنکه همه الگوهای توسعه در زمره تکنولوژی ها محسوب می شوند و همه تکنولوژی ها به ظرف و زمینه ای که در آن به کار می روند، حساس اند و علاوه بر آن حامل ارزش هایی هستند که طراحان و نیز به کاربرندگان در آنها به ودیعه می گذارند، تکمیل و تدوین یک «الگوی ایرانی ـ اسلامی توسعه» به مثابه یک «تکنولوژی بومی» ممکن است؛ اما نکته مهمی که کمتر به آن توجه می شود، آن است که چنین الگویی (به فرض کارآمد بودن و طراحی عقلانی داشتن)، جز در برخی جزئیات با دامنه محدود، با الگوهای کارآمدی که در دیگر کشورها، برای توسعه به کار می روند، تفاوتی نخواهد داشت. به این اعتبار، یاد کردن از چنین الگویی با عنوان «الگوی ایرانی ـ اسلامی»، عمدتا نوعی «نامگذاری» و فعالیت «زبانی ـ معنایی» است و جنبه واقعی آن چندان برجسته نیست.

در مقالۀ حاضر با اتخاذ سنت کالونیسم و معرفت‌شناسی اصلاح‌شده، ادعای مانعیت گناهان انسانی از فعلیت صحیح عقل و عاملیت فیض الهی در تقویت قوای شناختی را بررسی می‌کنیم. شاید پیش از این و ذیل بحثِ نقش‌ عوامل غیرمعرفتی در شکل‌گیری معرفت، به تأثیر شناختی گناه نیز پرداخته شده باشد. اما اختصاص این موضوع به رشد معرفت علمی، تا آنجا که مورد اطلاع است، تازگی دارد. این بررسی در بستر پروژۀ استفان مورونی، دین‌پژوه معاصر آمریکایی، پیش خواهد رفت. او می‌کوشد با مرور نقادانۀ آراء متألهان برجستۀ مسیحی، مدلی را برای این تأثیر ترسیم کند. در نهایت نشان خواهیم داد که از منظر عقلانیت نقاد، محصول مورونی با کوشش او برای تبیین اثر گناه بر علوم طبیعی همخوانی ندارد. زیرا آنچه به عنوان معرفت علمی مسیحی معرفی کرده غالباً از جنس آگاهی فناورانه است نه علم، و این عالِم است که تحت‌تأثیر گناه قرار می‌گیرد نه مدعای علمی او.

دو مکتب رئالیسم انتقادی و عقلانیّت انتقادی به راهبری روی باسکار و کارل پوپر از تأثیرگذارترین مکاتب فلسفی و فکری در قرن بیستم و تاکنون بوده‌اند. علیّت در تبیین و توضیح حوادث و رویدادهای طبیعی و اجتماعی نقش دارد. از دیدگاه مکتب رئالیسم انتقادی، علیّت ناظر به رابطة بین حوادث انضمامی- یعنی علّت و نتیجه- نیست، بلکه به «نیروهای علی» یا «قابلیّت‌های موضوعات و یا روابط»، یا به شکل کلّی‌تر به شیوه‌های عمل یا «ساز و کارهای» آنها مربوط می‌شود. در مکتب عقلانیّت انتقادی، خوانش گرایشی از علیّت وجود دارد و هرگونه تعیّن‌گرایی رد می‌شود. از این منظر ما در جهانی از گرایش‌ها زندگی می‌کنیم که مسیر آینده از روی گذشته قابل ردیابی نیست و آینده گشوده و باز است و همچنین علیّت یک‌جانبه، علیت خطّی دکارتی و نیز علیت نیوتنی رنگ می‌بازد. مقالة حاضر به بررسی و واکاری علیّت از منظر این دو مکتب و موارد مشترک و متفاوت این دو می‌پردازد.

در بحث از علوم‌ انسانی، داشتن درک دقیق از معنا و مفهوم علم به ‌طور کلی و علوم ‌انسانی به نحو خاص ضروری است. بسیاری از بحث‌هایی که از دهه‌ی 1960 تاکنون در شماری از کشور‌های اسلامی و هم اکنون در ایران در میان گروه‌های مختلف از اندیشه وران مسلمان جریان داشته است و دارد، به واسطه‌ی بی‌توجهی به این جنبه اساسی، در مسیر‌های به‌کلی نادرست و غیرزایا و احیاناً خطر خیز از حیث تبعات اجتماعی آنها سیر کرده است.