جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مقاله ای درباره تاریخ توجه ایرانیان به اسپینوزا

فلسفه دانشگاه یا تامل فلسفی درباره دانشگاه چندی است كه در میان روشنفكران، دانشگاهیان، محققان و پژوهشگران ایرانی از حوزه‌های مختلف فلسفه، علوم اجتماعی، علوم سیاسی و حتی علوم پایه رونق گرفته است. در این زمینه البته باید تلاش‌های پژوهشكده مطالعات فرهنگی و اجتماعی را ارج نهاد كه در چند سال اخیر به گردآوری، نگارش، ترجمه و نشر آثار فراوانی در این حوزه همت گماشته و عمده تاملات صاحب‌نظران ایرانی در زمینه آموزش عالی را گردآوری و منتشر كرده است. اما فراتر از آن، كثرت این آثار و اظهارنظرها نشان‌دهنده آن است كه دانشگاه برای دغدغه‌مندان ایرانی به درستی به مساله بدل شده و این پرسش كلیدی در ذهن آنها مدام تكرار می‌شود كه اصولا دانشگاه چیست؟ چه ضرورتی دارد و ما از آن چه می‌خواهیم؟ رویكرد فلسفی به دانشگاه یكی از منظرهایی است كه می‌توان به دانشگاه داشت. كتاب «فلسفه دانشگاه: تاملاتی درباره دانشگاه در جهان و ایران» با ویراستاری رضا ماحوزی كه به تازگی توسط انتشارات پژوهشكده مطالعات فرهنگی و اجتماعی منتشر شده، از این منظر به مساله دانشگاه می‌پردازد. به این مناسبت دوشنبه گذشته در سرای كتاب نشستی با حضور رضا ماحوزی، ویراستار كتاب و معاون پژوهشی پژوهشكده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، احسان شریعتی، پژوهشگر و استاد فلسفه و محمدرضا بهشتی، استاد فلسفه برگزار شد كه گزارش تفصیلی آن از نظر می‌گذرد.

گفتار حاضر، روایتی از سخنرانی مراد فرهادپور در جلسه پرشور و هیجان نقد و بررسی كتاب «نامیدن تعلیق» است كه در دانشكده علوم اجتماعی دانشگاه تهران برگزار شد. این كتاب كه حاصل برنامه پژوهشی ابراهیم توفیق و همكاران است، اثری ارزشمند و متفاوت در زمینه جامعه‌شناسی تاریخی انتقادی در ایران است كه شایسته است جداگانه و به تفصیل به آن پرداخت. اما آنچه گفتار فرهادپور را متمایز می‌سازد، جمع‌بندی او از قریب به چهار دهه كار روشنفكری در فضای فكری ایران است. این مترجم نام آشنای آثار نظری چپ در این سخنان بعد از اشاره‌ای انتقادی به ایده مشهورش ترجمه-تفكر، می‌كوشد ضمن نشان دادن ربط و نسبت خود با كار توفیق و همكارانش، مرزبندی خود را با برخی جریان‌های روشنفكری عرفی دیگر در ایران نشان دهد و درنهایت به توضیح این سخن بپردازد كه اگرچه به شكل تجربی به تاریخ نپرداخته، اما درنهایت تلاشش در حوزه نظریه و فلسفه تاریخ، گونه‌ای هستی‌شناسی اكنون بوده و هست.

نهم شهریورماه سال جاری ایمانوئل والرشتاین(1930-2019) نظریه‎پرداز آمریکایی در حوزه علوم اجتماعی درگذشت. والرشتاین برای جامعه علمی ایران ناشناخته نبود، شماری از آثارش چون جلد نخست نظام جهانی مدرن(ترجمه سناءالدین سراجی)، علوم اجتماعی نیندیشیدنی(ترجمه احمد نادری)، سرمایه داری تاریخی(ترجمه یوسف نراقی) و سیاست و فرهنگ در نظام متحول جهانی(ترجم پیروز ایزدی) به فارسی منتشر شده اند و گذشته از آن خودش هم یک بار در زمستان 1392 به دعوت انجمن جامعه شناسی به ایران آمد. نظرات والرشتاین هم به لحاظ محتوایی یعنی جایی که از شکل گیری نظام سرمایه داری به عنوان یک «نظام-جهان»(world system) در اروپا و غرب بحث می کند و تاثیر آن را در سایر جهان تفصیل می دهد و هم از حیث روش شناسی جامعه شناسی تاریخی بسیار ارزشمند است. عصر سه شنبه 5 آذرماه به همت گروه جامعه شناسی تاریخی انجمن جامعه شناسی نشستی در سالن کنفرانس این انجمن در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران برگزار شد. در این نشست که مدیریت و اجرای آن به عهده آتنا نیارمی بود، تقی آزاد ارمکی، شروین وکیل و خسرو خواجه نوری به بحث از اندیشه های والرشتاین و نسبت آن با جامعه ایران پرداختند. نکته قابل توجه در این نشست، بحث انتقادی بود که خسرو خواجه نوری به نظام دانشگاهی ایران مطرح کرد و پاسخ تند و تیزی که تقی آزاد ارمکی به آن داد، بحثی داغ که نشان گر رویارویی دو گروه معرفتی علوم انسانی در ایران یعنی تاریخ و جامعه شناسی است و شایسته است درباره آن مباحث بیشتری در بگیرد. نظر به اهمیت این بحث، ضمن ارائه گزارشی از سخنرانی این سه استاد، پاسخ های آزاد ارمکی به خواجه نوری را نیز گزارش می کنیم تا شاید به درگرفتن این مباحثه علمی و صد البته بسیار ضروری دامن بزند:

احتمالا در سال‌های اخیر زیاد این طرف و آن طرف شنیده ایم یا خوانده‌ایم كه تفكیك فلسفه در قرن بیستم به دو سنت تحلیلی و قاره‌ای (اروپایی) چندان دقیق نیست و باید در تمییز گذاشتن میان این دو، بازنگری كرد و خط‌كشی‌ها را به دقت مشخص كرد و... اما واقعیت این است كه این دو قسم فلسفه‌ورزی، دست‌كم به واسطه آثار انبوه و ادبیات فربهی كه در طول سده بیستم پدید آورده‌اند، به شكل‌گیری دو سنت متفاوت فلسفی منجر شده‌اند، با دو زبان و بیان و اصطلاح‌شناسی متفاوت. از این‌رو اگرچه امكان‌پذیر است كه دغدغه‌ها و پرسش‌های بنیادی این دو سنت فلسفی، یكی باشند، اما قطعا برای پاسخ دادن به این سوال‌ها، شیوه فلسفه‌ورزی و ابزارهای مفهومی متفاوتی را پیش گرفته‌اند. از این‌رو سخن گفتن از گفت‌وگوی میان این دو سنت فكری و فلسفی، كار چندان ساده و آسانی نیست و راهرویی كه در این مسیر پرسنگلاخ گام می‌گذارد، باید خیلی مواظب راهزن‌های معرفتی و لغزش‌های مفهومی باشد. نشر كرگدن، به تازگی كتاب «نظریه معرفت در پدیدارشناسی» (هوسرل، هایدگر، مرلوپونتی) نوشته هنری پیترزما، استاد فقید فلسفه در دانشگاه تورنتو را با ترجمه فرزاد جابرالانصار منتشر كرده است. نویسنده این كتاب، كوشیده با رویكردی نظری و تاریخی، دیدگاه‌های معرفت‌شناسانه سه نفر از بزرگ‌ترین چهره‌های جریان فلسفی پدیدارشناسی از سنت قاره‌ای را تبیین كند. او كوشیده با كنار هم قرار دادن آرای این سه متفكر و توجه به شباهت‌ها و تفاوت‌های آرای آنان و همچنین قرار دادن این آرا و آموزه‌ها در پس زمینه معرفت‌شناسی استعلایی كانت، آرای معرفت‌شناسانه هیوم، باركلی، لاك وكارت و همچنین تلقی ارسطو و افلاطون از معرفت، گزارشی تازه از معرفت‌شناسی در سنت پدیدارشناسانه ارایه دهد. موسسه پژوهشی حكمت و فلسفه ایران عصر روز سه‌شنبه 19 آذر، در نشستی با حضور فرزاد جابرالانصار، پژوهشگر فلسفه و مترجم كتاب، محمد شفیعی و محسن زمانی دو پژوهشگر فلسفه اولی در سنت قاره‌ای و دومی در سنت تحلیلی، این كتاب را نقد و بررسی كرد. بهمن پازوكی، عضو هیات علمی موسسه پژوهشی حكمت و فلسفه و پژوهشگر فلسفه قاره‌ای، مدیریت این جلسه را به عهده داشت.

روشنفكری و بلكه آكادمیای ما به دلایلی كه اینجا مجال بحث از آن نیست، تا كنون بیشتر به سیاست پرداخته و از توجه به جامعه و حتی سیاست‌های اجتماعی غفلت كرده است. حال آنكه بخش عمده‌ای از مسائل ایران در صد و پنجاه سال اخیر را در پرتو تحولات اجتماعی دقیق‌تر و بهتر می‌توان توضیح داد. روشنفكران ما عمدتا به ترجمه روی می‌آورند و پژوهشگران ایرانی نیز معمولا در خلأ پژوهش‌های گسترده میدانی و تجربی، با استناد به شواهدی نابسنده یا دست دوم به نظریه‌پردازی و جعل مفاهیمی می‌پردازند كه حتی اگر گمراه‌كننده نباشند، از تبیین واقعیت سیاسی و اجتماعی ناتوانند. اخیرا كتاب «انقلاب اجتماعی: سیاست و دولت رفاه در ایران» نوشته كوان هریس، استاد جامعه‌شناسی دانشگاه كالیفرنیا با ترجمه محمدرضا فدایی منتشر شده است. نویسنده این كتاب كوشیده فراسوی بحث‌های كلی و انتزاعی، با بررسی مشخص نهاد و سازمان‌های اجتماعی ایران به بحث از سیاستگذاری اجتماعی در ایران معاصر بپردازد و به تاثیر و تاثر جامعه از سایر حوزه‌های سیاست و اقتصاد توجه كند. عصر شنبه هفتم دی ماه نشستی در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات با حضور علی‌اصغر سعیدی و محمد مالجو برگزار شد. در این نشست همچنین پیام كوان هریس نیز قرائت شد. در ادامه گزارشی از سخنرانی‌های این نشست از نظر می‌گذرد.

محسن آزموده: شاید بتوان با به عهده گرفتن هرگونه خطری كه ساده‌سازی در پی دارد، سیاست را مناسبات قدرت تعریف كرد و علم سیاست را دانش و آگاهی به این مناسبات خواند. بر این اساس هرجا نشانی از مناسبت و پیوندی مشوب به قدرت باشد، خبری از سیاست نیز به گوش می‌رسد؛ خواه عرصه‌های كلان و خواه خرده‌مناسباتی كه پدیدآورنده خرده‌سیاست‌ها هستند. آشكار است كه این تساهل در مفهوم‌پردازی دشواری تعریف مفهوم كلیدی قدرت را نادیده گرفته است و بر فهمی همگانی و مشترك از آن بسنده كرده است. اما این ساده‌سازی در مورد مفهوم فرهنگ دشوارتر است، تا حدودی به این دلیل كه مفهوم فرهنگ از زیربنایی‌ترین مفاهیم بشری است كه اتخاذ تعریفی از آن، جهت و سمت و سوی سایر مفاهیم و اساسا نحوه گشایش پژوهنده در سایر موارد را روشن و لاجرم محدود می‌كند. ریموند ویلیامز در مقاله مشهورش در مورد فرهنگ (1983) می‌نویسد: «culture یكی از دو یا سه پیچیده‌ترین واژه‌ها در زبان انگلیسی است.»