جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پژوهش حاضر با رویکردی قرآن محور و با استفاده از روش معناشناسی، در چهارگام از طریق مطالعه بافتی یا متنی، توجه به واژگان جانشین و مترادف، کاربردهای متضاد و موازنه ساختمان دستوری، مدلول لغوی و مراد تفسیری دو کاربرد فعلی ماده «د ﻫ ن» را در آیه « وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَیُدْهِنُونَ » بررسی کرده است. بر اساس نتایج این پژوهش، منظور از مداهنه درخواستی مشرکان از پیامبر | ، فرمانبرداری، سازش، تسامح و تساهل در اصول اساسی و بنیان های دینی و اعتقادی است، به طوری که به کفر پیامبر | بینجامد. مشرکان دوست دارند، نیرنگ زده، پیامبر | را بفریبند و با دوستی و روی خوش نشان دادن به ایشان، در کفر از او پیروی کنند تا بر همگان روشن شود که پیامبر | نیز منادی دروغین دین الهی است.

«روضه الأمثال» کتابی در تفسیر أمثال قرآن است. به‌نظر می‌رسد این کتاب دارای محاسن فراوان و نیز معایبی غیرقابل إغماض است، از این‌رو در کنار بهره‌مندی از مطالب ارزنده آن، به نظر می‌رسد نقدهایی بر این کتاب در خصوص دیدگاه تفسیر آن وارد باشد، هر چند علمای محقق زحمات زیادی در این زمینه متقبل شده‌اند اما طبق بررسی‌های به‌عمل آمده، عمق و وسعت آثارشان به روضه الأمثال تألیف کوزه‌کُنانی نمی‌رسد. البته این کتاب نیز مانند هر أثر دیگری قابل نقد است، ازاین‌رو نگارندگان به معرفی و نقد و بررسی شکلی و محتوایی مطالب تفسیری آن با روش توصیفی ــ انتقادی و با رویکرد کتابخانه‌ای می‌پردازند. به نظر می‌رسد با دقت و احتیاط و استناد به منابع متقن می‌توان معایب هر اثری را کاهش داد. نتیجه این که کتاب حاضر در مقایسه با سایر کتاب‏های أمثال قرآن، از گستردگی و استفاده حدأکثری از منابع، برخوردار است.

تفسیر عموم مفسران فریقین از مفهوم «حکم به غیر ما أنزل الله» در آیه «وَ مَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْکافِرُون» با تبیین سلفیه تکفیری چه در حوزه تحدید مصادیق و چه در تنقیح مناط حکم شرعی تمایزهای گسترده‌ای دارد. أغلب مفسران عامه با تقیید مفهوم «حکم بغیر ما انزل الله» کفر را به مفهوم فقهی آن حمل نموده‌اند. باید تصریح نمود غالب مفسران أهل‌سنت با نظرداشت به روایت‌های پرشمار تفسیری ذیل آیه؛ أعم از آراء صحابه و روایات أسباب‌نزول، از إرائه تفاسیر واجد رویکرد تکفیری اجتناب نموده‌اند، اما نوسلفیان با کنار نهادن تفاسیر سه‌گانه و مقبول أهل‌سنت در تفسیر مفهوم حکم بغیر ما أنزل الله، تأکید خاص بر برخی مصادیق مفهوم حکم، تطبیق مبانی کلامی مشابه تفکر خوارج و إتکاء به برخی آراء أعاظم سلفیه معتقد به تفسیری رادیکال از این مفهوم شده‌اند که البته ریشه‌ای در آراء و منابع تفسیری أهل‌سنت ندارد.

در قرآن مجید واژه هایی وجود دارد که طول تاریخ اسلام، مفسران آراء گوناگونی را درباره ی آنها بیان نموده اند که از جمله ی آنها واژه ی «أعراف» است لذا در این جستار علمی سعی بر آن است که ضمن معنا شناسی لغوی، چیستی آن از نیز نظر مفسران مورد واکاوی قرار گرفته و از رهگذر آن بتوان به شناخت دقیقی در این باره دست یافت. از بررسی مجموع معانی «أعراف» به دست می آید که تقطه ی اشتراک همه ی آنها اشراف، بلندی مرتبه و اعتلاء است. «أعراف» در حقیقت قسمت‏هاى بالاى حجابى است كه حائل بين دوزخ و بهشت است، بطورى كه أعرافيان در آنجا، هم دوزخيان را مى‏بينند و هم بهشتيان را. این«رجال اعراف» در مقامى هستند كه از خصوصياتى كه در سيماى فرد فرد اهل محشر است به جميع امتيازات نفسانى و تفاصيل اعمال آنان پى مى‏برند و حتى اهل دوزخ و بهشت را پس از رفتن به دوزخ و بهشت نيز مى‏بينند، و اين مقام بدون شك مقام و منزلت رفيعى است مخصوص آنان، نه دوزخيان داراى چنان خصوصيتى هستند و نه اهل بهشت، البته این مقام و منزلت معنوی هست که این برگزیدگان الهی از آن برخوردارند و دست دیگران از این مقامات عالیه کوتاه است.

قاعده «جری و تطبیق» از جمله قواعد کلیدی در فهم قرآن است که زمینه هدایت همگانی و فراگیر بودن قرآن را در همه زمان‌ها فراهم می‌سازد و علامه طباطبایی نیز به‌عنوان احیاگر این قاعده در زمان معاصر شناخته می‌شوند. آنچه درباره این قاعده مهم به‌نظر می‌آید، تحلیل این قاعده است و از آنجا که مصداق در قاعده جری و تطبیق جایگاه کلیدی دارد، ارتباط آن با مبحث اشتراک و مجاز بااهمیت است؛ زیرا مقدمه‌ای مهم برای پی بردن به جایگاه مصادیق در فهم قرآن دارد. پژوهش حاضر به روش کتابخانه‌ای و با مطالعه و تحلیل آثار نگاشته شده و با توجه به روایات وارد شده در این حوزه و دیدگاه علامه طباطبایی، به تقسیم‌بندی این قاعده پرداخته و در ادامه، با توجه به پیوندی که مصادیق با مبحث اشتراک و مجاز دارند، مصادیق قاعده جری و تطبیق با توجه به نظریه روح معنا، زیرمجموعه اشتراک معنوی قرار گرفته و رابطه مصادیق با عبارت آیه از نوع مجاز عقلی دانسته شده است.

یکی از مباحث چالش‌برانگیز در حوزۀ تفکر سلفی، نوع رویکرد خاصّ این جریان به مسئله «توسل به اموات» است. در این راستا طرح، نقد و ریشه‌یابی رویکرد آلوسی، به مثابۀ مفسرِ منتسب به سلفیه، می‌تواند مدنظر قرار گیرد. با رویکرد جامع‌نگر به آراء آلوسی در این حوزه درمی‌یابیم که اندیشۀ وی در این حوزه، از نوعی تهافت و عدم انسجام درونی رنج می‌برد و توافقِ تامّی با رویکرد افراطی سلفی‌ها در این مسئله ندارد. منظور داشتن نوع نگاه معناشناسانه و هستی‌شناسانۀ آلوسی می‌تواند در ریشه‌یابی این مسئله، راه­گشا باشد. معناشناسی متمایز آلوسی نسبت به سلفی‌ها در حوزۀ توحید الوهی و ربوبی، در کنار نوع نگاه هستی‌شناسانۀ وی که در مباحثی چون: علم غیب، حیات برزخی، سماع موتی و... متبلور بوده و با تلقی سلفیه تمایزاتی دارد، می‌تواند نگاه معرفت‌شناسانۀ متفاوت وی به مسئله توسل را در تطبیق با اندیشۀ سلفیه، توجیه کند.

سلفیۀ معاصر از ابن کثیر دمشقی به عنوان یک مفسر تمام‌عیار سلفی یاد می‌کنند. نوشتار حاضر با محور قرار دادن مبحث توحید به عنوان حوزه‌ای اساسی در مکتب سلفیه، ادعای مذکور را خدشه‌پذیر می‌داند. با بررسی جامع تفسیر القرآن العظیم درمی‌یابیم که رویکرد تفسیری ابن کثیر در برخی جوانبِ نظری و عملیِ مبحث توحید، مخالفتی تام و یا جزئی با تلقی خاص سلفیه دارد. وی با برگزیدن مکتب تفویضی ـ تأویلی در مسئلۀ تفسیر صفات الهی، خود را به دیدگاه متأخران اشاعره به عنوان یکی از مکاتب مخالف سلفیه متمایل نموده است. به علاوه تبیین ابن کثیر از مفاهیم توحید عبادی و لوازم آن در سرتاسر تفسیرش نمی‌تواند با رویکرد خاص و انحصاری سلفی‌ها مطابقت داشته باشد. نوع تلقی ابن کثیر از مجموع جوانب مسئلۀ توحید، این مدعا را که وی پس از مرگ ابن تیمیه به سمت مکتب اشاعره متمایل شده است، تقویت می‌کند؛ همچنان که مستندات تاریخی قابل تأملی نیز در تأیید مسلک اشعری ابن کثیر ارائه شده است.

بن‌مایۀ مکتب سلفیه بر تبیین خاص آن از جوانب مختلف مبحث توحید استوار است. در نوشتار حاضر با بررسی رویکرد تفسیری آلوسی و رشید رضا در مسئلۀ توحید، میزان پایبندی ایشان به مبانی تفکر سلفی بررسی و ارزیابی شده است. با بررسی جامع آراء کلامی و تفسیری آلوسی در مبحث توحید، در می‌یابیم که تبیین او از مفاهیم مطرح در این حوزه به نحو قابل توجهی با تلقی سلفیه متفاوت و گاه متباین است. از این‌رو، قول مشهور مبنی بر سلفی الاعتقاد بودن آلوسی نمی‌تواند قرین صحت باشد. او در کنار تبحر علمی کم‌نظیر با ارج نهادن به میراث سلف و عدم تأکید بر مکاتب خاص کلامی و فقهی، خود را به عنوان شخصیتی صاحب‌نظر و آزاد‌اندیش معرفی کرده است. در مقابل، باید تصریح کرد که اندیشۀ رشید رضا - دست‌کم در حوزۀ توحید - موافقتی نسبی با مؤلفه‌های اساسی جریان سلفیه داشته است.

جریان سلفیه امروز را باید برآیندی از مساعی دلبستگان به اهل حدیث تلقی نمود که به زعم خود تهذیب گرایی و اصلاح طلبی عقیدتی را به مثابه دورنمای آرمانی خود تعریف نموده و در این راستا زدودن پیرایه ها و تعقیدات عقل گرایانه از ساحت نصوص دینی را سرفصل راهبردهای خود قرار داده اند؛تکیه بر ظاهر گروی و فهم بسیط قرآن و سنت مبتنی بر آراء سلف صالح و بدون لحاظ نمودن منطق و اصول تفهم صحیح، غایت اجتناب ناپذیر منهج سلفیه به شمار می رود.تشتت و نا همگونی مبانی و برون داد های تفسیری مفسران منتسب به جریان سلفیه همچون ابن تیمیه، ابن کثیر و آلوسی در گستره ای وسیع، نشان از نا استورای مبانی و تزلزل ساختار عقیدتی این جریان دارد؛در این راستا تضاد آراء ابن تیمیه در مباحثی چون توحید حاکمیت با مبنای مدعایی قاطبه سلفیان معاصر،امری جالب توجه است.از دیگر سو ناپختگی منهج سلفیه را می توان در شکاف عمیق بین ابن کثیر و سلفیه در مباحثی چون توسل و استغاثه به صالحین پیجویی نمود؛در نهایت به نظر می رسد رای به خروج آلوسی از دایره مفسران پایبند به مکتب سلفیه و معرفی وی به عنوان اندیشمندی مستقل و متاثر از متاخرین اشاعره مدعایی غیرمستند و بی پایه تلقی نخواهد شد. لذا اتکاء آلوسی بر پاره ای از آراء سلف در رویکرد تفسیری وی، قدر مشترکی مقبول با مولفه های سلفیه مصطلح معاصر نداشته و صرفا راهبردی مستقل در جهت احیاء منهج سلف صالح بدون تصویب مبانی جزم اندیشانه و متعصبانه سلفیه محسوب می شود.