جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

وهبه زحیلی از عالمان معاصر اهل سنت تفسیری مفصل در 32 جلد تحت عنوان «التفسیر المنیر فی العقیده والشریعه والمنهج» نگاشته است که در این پژوهش به بررسی مبانی تفسیری او پرداخته‌ایم. مبانی تفسیر قرآن به آن دسته از پیش‌فرض ها، اصول موضوعه و باورهای اعتقادی یا علمی گفته می‌شود که مفسر با پذیرش و مبنا قرار دادن آنها به تفسیر قرآن می پردازد و پذیرش اثباتی یا نفی آنها سبب رویکردی خاص در تفسیر می گردد. نتایج پژوهش که به روش توصیفی تحلیلی انجام شده گویای این است که زحیلی درخصوص قدسی بودن قرآن بر این عقیده است که الفاظ و معانی قرآن هردو توأمان از سوی خداوند نازل شده و پیامبر(ص) تنها یک واسطه برای آوردن کلام الهی برای مردم بوده و خودش هیچگونه دخل و تصرفی در آن نداشته است. وی ظاهر قرآن را ملاک تفسیر می داند و در این خصوص معتقد است چون قرآن برای هدایت عموم مردم نازل شده، اکثر آیات قرآن براساس ظاهرش فهم می شود ولی آیاتی که چندمعنا در آن احتمال می رود، آیاتی هستند که زحیلی آنها را آیات متشابه می نامد که معنای مراد الهی را فقط خدا و عالمان می‌دانند. درخصوص زبان قرآن، زحیلی در عین حال که زبان اکثر آیات را به نحوی می داند که تمام مردم می توانند آن را بفهمند و درک کنند، ولی بر این عقیده است که در مواردی مثلا در آیاتی همچون «الرحمن علی العرش استوی» زبان قرآن، زبانی کنایی است که ایمان به آن واجب ولی کیفیتش مجهول و سوال از آن بدعت است. درخصوص منابع تفسیر نیز زحیلی با اینکه صراحتا می گوید نیاز زیادی به نقل نظرات مفسران نداشته، ولی اسم چند تفسیر و مفسر را ذکر می کند که از آنها بهره فراوانی برده است ولی در خیلی موارد هم در طول تفسیرش نظرات متعددی را ذکر می کند، بدون آنکه منبع آن را ذکر کند که این یک نقیصه است. همچنین در موارد متعددی که آیات درباره امیرالمومنین امام علی(ع) یا اهل بیت(ع) نازل شده و درخصوص این آیات، دیدگاه بزرگان اهل سنت نیز همسو با شیعه است، زحیلی در این موارد، سکوت کرده که با ادعای او مبنی بر احتراز از فرقه‌گرایی و تعصب در تفسیر منافات دارد.

یکی از مباحث مهم در اعتقادات تشیع، عصمت پیامبران است. از سوی دیگر، برخی تلاش نموده اند این مساله را با روش های مختلف مخدوش نمایند. از جمله اینکه در منابع نقلی شیعه و اهل سنت، روایاتی وجود دارد که حکایت از دوست داشتن زنان توسط رسول خدا(ص) دارد یا اینکه ایشان لذت خود را در زنان معرفی می کنند. در این نوشتار با روش توصیفی-تحلیلی به دنبال پاسخ به این سوالات است که آیا رسول خدا(ص) به صورت افراطی، زنان را دوست داشته است؟ و آیا این روایات، دال بر هوسرانی و علاقه افراطی پیامبر به زنان است؟ و خدشه ای به عصمت ایشان وارد می کند؟ نتایج پژوهش، گویای این است که دوست داشتن زنان توسط رسول خدا(ص) به هیچ وجه از روی هوسرانی نبوده و حب دنیا و از جمله زنان به صورت اعتدالی و در راستای اهداف الهی هرگز مذمت نشده است و نیز این روایات به هدف تبیین مقام و جایگاه رفیع زن و عکس العملی در برابر نگاه منفی عرب جاهلی آن زمان نسبت به جنس زن بوده و مراد از حب در این روایات، شفقت و مودت و حفظ کرامت زن و مبارزه با انحراف فکری و فرهنگی جاهلیت آن زمان است و توهم هوس رانی و شهوت پرستی جنسی درباره پیامبر گرامی اسلام(ص) توهمی باطل بیش نیست..

یکی از مباحث مهم علوم قرآن و تفسیر، مسأله «بطن» است که از گذشته مورد توجه بوده‏ و آیت الله جوادی آملی نیز از جمله مفسرانی است که در زمینه باطن قرآن کریم دیدگاهی قابل تحلیل و تأمل ارائه‏کرده‏است. در این مقاله که با روش توصیفی-تحلیلی انجام شده ماهیت بطون قرآن و اعتباربطن درتفسیر از نگاه ایشان و مؤلفه‏هایی که برای دیدگاه خود ارائه کرده‏اند، تبیین و ارزیابی شده است. نتیجه پژوهش، گویای این است که ایشان وجود بطن در آیات قرآن را به عنوان مبنای تفسیری خود قلمداد کرده و آن را به عنوان یکی از شیوه‏های تفسیری اهل بیت(ع) و رمز جاودانگی قرآن، پذیرفته‏ا‏ست. مهم‏ترین شاخصه‏های اعتبار بطن از دیدگاه وی شامل همگانی بودن فهم قرآن، ذومراتب بودن قرآن، جواز استعمال لفظ در بیش از یک معنا،تفاوت ظرفیت‏ها در فهم قرآن،هم‏سویی معارف ظاهری با معارف باطنی و تعدد سطوح معنایی است. ایشان همچنین طهارت باطنی و استمداد ازسنت اهل بیت(ع) را، دوبال نیرومند برای دست‏یابی به معارف باطنی قرآن می‏داند.

انسان، موجودی است که وجود او آکنده از اوصاف غریزی و فطری است. صفت «هلوعیت»، از جمله این اوصاف است که آیه­ 19 سوره معارج به آن اشاره می­کند و مسأله حساسیت انسان نسبت به خیر و شر را مطرح می­نماید. بین مفسران در تفسیر این آیه، اختلاف دیدگاه وجود دارد. این نوشتار که به روش توصیفی- تحلیلی سامان یافته، به بررسی آرای دو تن از مفسران معاصر، یعنی شهید مرتضی مطهری و آیت­الله جوادی آملی پرداخته و این نتیجه به دست آمده که دیدگاه هر دو مفسر، هم­سو با دیدگاه مفسرانی است که آیه را در مقام وصف خلقت انسان می­دانند. اگرچه شهید مطهری، اصل خلقت انسان بر پایه­ «صفت هلوعیت» را برای او کمال می­داند، آیت­الله جوادی آملی معتقد است کمالی که فقه و دین آن را به رسمیت می­شناسد، در تقرب به خدا و مظهریت انسان برای ذات اقدس اله است. با این حال، دیدگاه­های دو مفسر در تعارض با یک­دیگر نیست؛ زیرا مراد شهید مطهری از این نوع کمال، کمال آلی و مقدمی است؛ اما آیت­الله جوادی آملی به کمال حقیقی اشاره کرده است.

تفسیر و دریافت‌هایی از قرآن اندیشگان بسیاری از پژوهشگران را به خود معطوف ساخته است؛ اما دستیابی به تفسیری صحیح در قرآن نیازمند بررسی مبانی است که بی‌توجهی و ناآگاهی بدان‌ها بسیاری را در درازای کهن نگاری به دشواری‌هایی همچون تفسیر به رأی کشانده است. این نوشتار با روش توصیفی- تحلیلی به تشریح، تحلیل و کارآمدی مبانی صدوری تفسیر قرآن کریم در حل چالش‌های تفسیری از دیدگاه علامه طباطبایی و دو تن از شاگردان ایشان یعنی آیت‌الله جوادی آملی و آیت‌الله مصباح پرداخته است. آیت‌الله جوادی آملی و آیت‌الله مصباح یزدی به جهت تأثیرپذیری از استاد خویش اصل‌هایی از این مبانی صدوری را پذیرا شده‌اند؛ اما مهم‌ترین وجه تفاوت میان علامه با این شاگردان، در اصل تحریف ناپذیری است که آیت‌الله جوادی آملی چینش سوره‌ها را توقیفی و جمع و تدوین قرآن را به زمان حیات پیامبر (ص) دانسته است که این خلاف نظر علامه بوده و در بخشی دیگر از این اصل این شاگرد، استدلال علامه را در اثبات تحریف ناپذیری ناکارآمد و ناکافی می‌داند.

هدف: هدف در نوشتار پیش رو، شناساندن انواع تفاسیر عرفانی به عنوان روشی در تفسیر و بیان گونه‌گون بودن این روش تفسیری بود. تقسیم‌بندی به همراه تحلیل گونه‌ها، در حوزة آموزش و درک مطالب تفسیری مفید خواهد بود. روش: تحقیق حاضر با روش توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر اسناد کتابخانه‌ای تنظیم شده است. یافته‌ها: به دلیل ذو بطون بودن قرآن و انسان، تفسیر عرفانی دارای مراتب است. کتابهای روش تفسیری در تقسیم‌بندی تفاسیر عرفانی، به دو یا سه نوع از تفسیر عرفانی اشاره کرده‌اند. تفاسیر عرفانی از گذشته تا کنون، سیر تکاملی خویش را می‌پیمایند و باید شناخته شوند. نتایج: تفسیر عرفانی به دو دسته تقسیم می‌شود: عرفان عملی و عرفان نظری؛ عرفان عملی شامل تفسیر باطنی(کاملاً مخالف ظواهر (افراطی) و تا حدودی موافق ظواهر(اعتدالی)) و تفسیر صوفی شامل تفسیر رمزی، اشاری، کشفی، الهامی، ذوقی و تداعی معانی است. تفسیر نظری شامل تفسیر بر اساس عرفان نظری و تفسیر انفسی است.

ارتباط خداوند با انسان، صرفاً از طریق وحی تشریعی بر پیامبران نیست؛ بلکه بر غیر پیامبران هم وحی می‌شود که از آن به وحی تسدیدی یا وحی تأییدی یا الهام، تعبیر شده است. این پژوهش که به روش توصیفی – تحلیلی، انجام شده در صدد پاسخ به این پرسش است که اولاً انواع وحی الهی چیست و ثانیاً تفاوت وحی تسدیدی با سایر اقسام وحی چیست؟ نتایج پژوهش، گویای این است که در «وحى تسدیدی»، خداوند، هر بنده مؤمنی را که قصد و نیت انجام کارهای خیر دارد، در انجام کار خیر از طریق الهام تأیید می‌کند. این وحی که شامل حال پیامبران، امامان معصوم و اولیای الهی است، از نظر ماهیت، تفاوتى با الهام ندارد و به عبارت دیگر، وحی تسدیدی، همان الهام به انجام عمل است؛ اما بین وحی تسدیدی با وحی تشریعی و تحدیث، تفاوت‌های دقیقی وجود دارد.

ترتیب نزول سوره های قرآن کریم بسان دیگر موضوعات علوم قرآنی، اهمیتش را از مقدار کاربریش در دانش تفسیر می‌گیرد. این دانش از نظر سبک به چند دسته تقسیم می‌شود که از مهمترین و روزآمدترین این سبک ها، سبک تفسیری تنزیلی در مقابل سبک تفسیری ترتیبی است که مفسر، سوره های قرآن را به ترتیب نزولشان تفسیر می‌کند. از این رو نخستین اقدام اساسی در تفسیر تنزیلی، تعیین ترتیب نزول سوره های قرآن است.نظر به اهمیت بنیادین این موضوع در دانش تفسیر، بخشی چشمگیر از مطالعات مستشرقان بدین موضوع متوجه شده‌است و در دو قرن اخیر، قرآن پژوهانی چون «بلاشر»، «گریم»، «بل»، «نولدکه»، «ویل» و «مویر» به کشف ترتیب نزول سوره‌های قرآن روی آورده‌اند. دستاورد این مطالعات، دست کم حدود ده نظریه ترتیب نزول برای سوره های قرآن است که امروزه در جوامع علمی مطرح می‌باشد. در بین این ده نظریه، قدیمی‌ترین، اثرگذارترین و جنجالی‌ترین نظریه از آن مستشرق آلمانی تئودور نولدکه است. مطالعه این نظریه نشان می دهد که وی در کشف ترتیب نزول سوره‌های قرآن بر پایه مبانی، نگرش‌ها و دیدگاه‌های ویژه ای که نسبت به علوم اسلامی داشته‌‌است؛ از هدف «کشف ترتیب نزول» جدا شده‌است و به «تعیین ترتیب نزول» روی آورده‌است. گویی ترتیب نزول سوره های قرآن پدیده‌ای بدیع است که هنوز اتفاق نیفتاده است.تفاوت‌ها و تناقض‌های مبنایی، روشی و موردی این نظریه با نظریه‌های شرقی در حوزه ترتیب نزول سوره های قرآن، ضرورت ارزیابی این نظریه را تأیید و تأکید می‌کند. برخی از این تفاوت‌ها و تناقض‌ها عبارتند از:-استواری نظریه بر مبنای ضعف و بطلان روایات ترتیب نزول. در حالی که کشف ترتیب نزول سوره‌ها بر مبنای «کارآمدی روایات ترتیب نزول در کشف ترتیب نزول سوره‌ها» و «توقیفی بودن ترتیب نزول سوره‌ها» استوار است که با مبنای وی ناظر به ضعف و بطلان روایات ترتیب نزول ناسازگار است. -بکارگیری نظریه از روش‌ها و راهکارهای ذوقی و سلیقه‌ای چون اسلوب، طول آیات، حجم سوره‌ها و سبک و آهنگ آیات ها. در حالی که این راهکارها نه تنها در کشف ترتیب نزول قرآن کلیت دارند که حتی گاه بصورت موردی و جزئی نیز نمی‌توان از آن‌ها در رسیدن بدین هدف استفاده کرد. بلکه این راهکارها، در جایگاه قرینه‌هایی هستند که در مواقع رفع اختلاف روایات ترتیب نزول آن هم تحت تأثیر قواعد و ضوابطی مشخص کاربری دارند. شایان گفتن است که بر پایه دستاوردهای آخرین مطالعات انجام‌شده، مهمترین راهکار و ابزار در کشف ترتیب نزول سوره های، روایات ترتیب نزول هستند و بقیه راهکارها و ابزارها تنها به عنوان شاهد و موید روایات ترتیب نزول یا جهت رفع اختلاف این روایات بکار گرفته می‌شوند. «خشت اول گر نهد معمار کج» «تا ثریا می رود دیوار کج» این نظریه بر پایه مبانی نادرست و استفاده از روش‌های اشتباه، ناقص و ضعیف در کشف ترتیب نزول سوره‌ها به خطاهای فاحشی کشانده شده‌است. به‌گونه‌ای‌که گاه سوره‌های مکی در شمار سوره‌های مدنی و سوره‌های مدنی در شمار سوره‌های مکی جای گرفته‌اند.

جایگاه بی‌‌بدیل پیامبر اسلام حضرت محمدJ و امتیازات منحصر به فردشان، مورد اتفاق عموم مسلمانان و بسیاری از آزاداندیشان دنیا است. شفاعت به اذن الهی در قیامت، از مقامات مورد اجماع ایشان است که در آیاتی از قرآن مورد اشاره واقع شده است. آیه 79 سوره اسراء از آن جمله است که به نظر اکثر قریب به اتفاق دانشمندان مسلمان، به استناد روایات فراوان، به شفاعت اشاره نموده و از آن به «مقام محمود» تعبیر نموده است. با این وجود، پیشوایان اهل حدیث با اتفاق نظر بر دیدگاه مجاهد، مراد از مقام محمود را «نشستن پیامبرJ کنار خداوند بر عرش» دانسته و ضمن پافشاری بر آن، مخالفان این دیدگاه را به انواع اتهام‌‌ها مانند کفر متهم ساختند. این مقاله با روش تحلیلی- توصیفی و مستند به منابع اصیل اسلامی به بررسی آن پرداخته و به این نتیجه می‌‌رسد که دیدگاه مزبور، ضمن عدم سازگاری با سنت نبوی و باور بزرگان دین، مستلزم محدودیت و جسمانیت خداوند است.