جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از فراگیرترین اندیشه‌های بشر، اندیشه‌ی نجات و منجی موعود است. سراغ این باور و اندیشه را می‌توان همه جا از ادیان و مکاتب کهن تا جنبش‌های نوظهور دینی جدید گرفت که معمولاً در هر کجا نمونه‌ای از آن یافت می‌شود. البته موعود باوری در همه جا یکسان و واحد نیست و دارای صورت ها‌ی گوناگون و متنوعی است. آیین زرتشت نیز که از قدیمی‌ترین ادیان دنیا به حساب می‌آید به مسئله‌ی منجی دیدگاه خاصی را ارائه نموده است. زرتشتیان متقدم و منابع کهن و معتبر دین زرتشتی قائل به منجیان سه‌گانه‌اند که هر یک در هزاره‌ای خاص از سه هزار ساله‌ی پایانی جهان ظهور خواهند کرد. این منجیان سه‌گانه به ترتیب هوشیدر، هوشیدر ماه و سوشیانت هستند که هر سه منجی از فرزندان زرتشت از مادرانی باکره و در شرایطی خاص و عجیب به دنیا می‌آیند. سوشیانت به معنای سود رسان است و این نام چندین مرتبه در متون کهن اوستایی و در کاربرد‌های مختلف استفاده شده است. از نگاه متقدمین زرتشتی سوشیانت شخصی معین و خارق العاده است که در زمانی خاص و با شرایطی خاص پا به عرصه‌ی ظهور می‌گذارد. اما از دیدگاه معاصرین سوشیانت شخص خاص و معین و از پیش تعیین شده‌ای نیست و هر انسانی با عمل نیک و حرکت به سمت کمالات معنوی و سود‌رسانی و خدمت به موجودات و انسان‌های دیگر می‌تواند سوشیانت یا سودرسان زمان خود باشد. اینگونه است که بین دیدگاه متقدمین و معاصرین زرتشتی در زمینه‌ی باور به سوشیانت و کارکردهای آن تفاوت وجود دارد. این پژوهش بر آن است که به بررسی دیدگاه معاصرین زرتشتی به بحث منجی بپردازد.

«اسطوره» و «دین» از کهن‌ترین پدیده‌های حیات بشری‌اند و از این رو با کاویدن آن‌ها می-توان به سرآغاز و سپیده‌دم زایش و پیدایش بسیاری از نگره‌ها و انگاره‌ها در باب زندگی انسانی راه یافت. «نماد» نیز به سبب قابلیت آن در بازگفت اندیشه‌ها و ماندگار کردن آن‌ها، با دین و اسطوره پیوندی ناگستنی دارد؛ به‌ویژه آنکه زبانِ دین و اسطوره از نمادها و استعاره‌ها آکنده است و درک و دریافت معانی نهفته در متون دینی و باورهای اسطوره‌ای به رمزگشایی از نمادها وابسته است. در پژوهش حاضر کوشش شده است که از راه بررسی اسطوره‌های زرتشتی که در متن‌های متعدد آن نمود یافته، نمادهای زنانه استخراج و با کنار هم نهادن آنها، تصویری روشن و مستند از زنِ ایرانی در دین زرتشتی ارائه شود.

یکی از موضوعات مهم آیین جینه، مسئلة معرفت روح است که در متون دینی این آیین مطرح شده است. فرد رهرو به‌نسبت تلاشی که در راه تصفیه و تزکیة روحی و از بین بردن عوامل کرمه‌ساز روحی از خود بروز می‌دهد، به همان نسبت عنصر شعور روحی‌اش که شامل ادراک و معرفت است، تجلی بیشتری پیدا مي‌کند و به توانمندي‌هايي همچون شناخت فواصل دور بدون دخالت حواس و تنها با کمک عنصر معرفت روح، خواندن افکار دیگران، و برشماری کالبدهای گذشته و حتی آیندة خود و دیگران، دست مي‌يابد. البته باید توجه داشت که هدف نهایی آیین جینه دستیابی به حالت رهاشدگی کامل روح از بند اسارت کرمه‌ای و رسیدن به مرتبة مکشه است؛ هدفی که بر همة آموزه‌های جینی پرتو افکنده است. معرفت‌شناسی روح برای یک رهرو جینی بخشی از کوشش و تلاش او در راه دستیابی به گوهرهای سه‌گانة جینی (ایمان، رفتار و معرفت درست) است.

کهن‌ترین بازمانده‌های نوشتاری در هند مربوط به آریایی‌های وده‌ای است. نخستین بار در این آثار آموزۀ سمساره مطرح می‌شود. آریایی‌ها در رویارویی با بومیان، در طول زمان، برخی درونمایه‌های دینی آنان را گرفتند و با باورهای خود هماهنگ کردند که در این میان آموزه‌های فروهر، هم‌تباری یا توتمیسم (هم‌تباری انسان – گیاه) و تجلیل نیاکان بیشترین سهم را داشته‌اند. این آموزه‌ها وقتی در روند کوچ به دیار هند می‌رسد با اندیشه‌های تجسد و تجسم خدایان و باور به هم‌تباری، همنشین و سرانجام به‌صورت آموزۀ سمساره جلوه‌گر شده است. خدایانی چون ویشنو -که بیشترین پیوند را با سمساره دارد - در این روند به‌گونه‌ای جایگزین میترۀ آریایی - که بیش از سایر خدایان با آموزۀ فروهر (تجلی) در ارتباط بوده- شده است. هرچند سمساره در اوپه‌نیشدها، آشکارا، بیان شده است، لیکن در وده‌ها شواهدی مبنی بر بازگشت دوبارۀ روان وجود دارد که نشان از اعتقاد به سمساره در دوران پیش از نگارش اوپه‌نیشدهاست.

جهان‌شناسی یکی از مهم‌ترین مقولات مطرح در هر دین و نظام فکری است. چگونگی نگاه به جهان و تبیین آن نشان‌دهنده بسیاری از زوایای پنهان و آشکار هر اندیشه‌ای است. دین مانوی از جهان‌شناسی اسطوره‌ای و پیچیده‌ای برخوردار است که اغلب نشان‌دهنده دیدگاه عرفانی این دین به عالم است. این مقوله ترکیبی از جهان‌شناسی گنوسی است که در ساختاری ایرانی گنجانده شده است. از ویژگی‌های نظام جهان‌شناختی مانوی می‌توان به ثنویتی ازلی که در خیر و شر برقرار است، و سه دوره آفرینش اشاره کرد. بیزاری از عالم ماده و باور به اسارت روح که منشأ الاهی داشته و در ماده محبوس است، ماهیت اهریمنی عالم و تلاش برای رهایی از چرخه تولدهای مکرر، و نهایتاً بازگرداندن انوار الاهی به خاستگاه و اصل خویش از بارزترین اندیشه‌های عرفانی این جهان‌شناسی است که در دستگاه فکری ایران باستانی عرضه شده ‌است.

تأثیر و تأثر ادیان نسبت به یکدیگر امری است که همواره نظر بیشتر محققان حوزة مطالعات ادیان را به خود جلب کرده است. البته بیان این موضوع که فکر یا عقیده یا آداب و رسوم یک دین از دین دیگری برگرفته شده کار چندان آسانی نیست و نیاز به بیان ادله و شواهد زیادی دارد، اما با این تفاسیر کاری است نو و بدیع. یکی از این ادیانی که تحت تأثیر افکار و عقاید دیگر تمدن‌ها و ادیان بوده یهودیت است. یهودیان به دلیل داشتن روابط نظامی و سیاسی تنگاتنگ با ایرانیانِ پیش از اسلام همواره در برابر این نظر قرار دارند که تمدن ایرانی چه از لحاظ عقیدتی و چه از لحاظ زبانی تأثیر بسزایی بر دین یهودیت به‌خصوص کتاب مقدس آنها گذاشته است. این مقاله که نوشتة یکی از بزرگ‌ترین ایران‌شناسان حال حاضر است به بررسی این نظر می‌پردازد.

دین زرتشتی دین ایرانیان باستان است که از حدود هزارة نخست پیش از میلاد در ایران رواج داشته و شین‌تو دین باستانی مردم ژاپن است که تاریخ آن به سدة هفتم قبل از میلاد می‌رسد. یافتن شباهت بین این دو دین که متعلق به دو محیط متفاوت با هزاران کیلومتر فاصله هستند، کاری بسیار دشوار است. گنچی کاتو سعی کرده است با نشان‌دادن شباهت‌هایی بین این دو دین، مطالب قابل بررسی مفیدی را برای مطالعات بیشتر به دیگران ارائه کند؛ مطالبی همچون شباهت اهوره‌مزدا با آماتراسواُمی‌کامی، گرایش به نیایش آتش در مراحل نخستین این دو دین، ثنویت، اهمیت دادن به پاکی در کُنه اعمال نه ظاهر آن، اعتقاد به مباحث اخلاقی چون راستی و پاک‌بودن نیت، و همچنین عمل‌گرا بودن هر دو دین. هرچند این مقاله سخنرانی بوده و فاقد ارجاع است، ولی به دلیل اهمیت مطالب مطرح‌شده که سرنخ‌های مهمی را برای مطالعات تطبیقی فراهم می‌کنند برگزیده شده است.

مسئلۀ تاریخ زرتشت همواره یکی از موضوعاتی بوده که نظر دانشمندان و شرق‌شناسان بزرگ را به خود جلب کرده است. عده‌ای از مستشرقان بر این گمان‌اند که زرتشت در حدود 600 قبل از میلاد ظهور کرده است. برخی دیگر این نظر را رد می‌کنند و تاریخ حیات او را به زمانی بسیار دور‌تر می‌رسانند. دکتر علی‌رضا شاپور شهبازی این مقاله را بر اساس شواهد تاریخی و تکیه بر مسائل گاه‌شماری نوشته است. وی در این مقاله، پس از رد نظریه‌های هرتسفلد، تقی‌زاده و هنینگ دربارۀ تاریخ 600 قبل از میلاد، نظر خود را بر اساس گاه‌شماری سنتی زرتشتی ارائه می‌کند و تاریخ حدود 1000 قبل از میلاد را برای زرتشت در نظر می‌گیرد. این نوشته مورد توجه ایران‌شناس بزرگ ایتالیایی گراردو نیولی قرار گرفته و در کتاب ارزشمند خویش، زمان و زادگاه زرتشت