جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

رساله حاضر به بررسی موضوع مقایسه نسبت ایمان و عقلانیت در آثار میرزا محمد باقر ملکی میانجی و سورن کی یرکگور پرداخته است. گفت و گو پیرامون معرفت عقلانی دین و رابطه میان ایمان و عقلانیت و حدود و قلمرو هر کدام مسئله تازه‌ای در میان اندیشمندان نیست. بلکه این مطلب از دیرباز مطرح بوده و به عنوان یکی از دغدغه‌های مهم ذهنی در میان اندیشمندان وجود داشته است. از سوی دیگر این گفتگو و نزاع میان اندیشمندان ادیان مختلف نیز وجود داشته و منحصر به دین خاصی نبوده است. در این پژوهش این مسئله از دیدگاه دو اندیشمند بزرگ اسلام و مسیحیت مورد مطالعه قرار داده شده است. در یک سو میرزا محمد باقر ملکی میانجی که از بزرگان و صاحب نظران مکتب تفکیک هستند قرار داده شده است و در سوی دیگر سورن کی یرکگور از متکلمان و فلاسفه مشهور غرب و موسسین مکتب اگزیستانسیالیسم. پس از طرح موضوع پیرامون این مطلب که نگاه هر کدام از این دو دانشمند در باب نسبت میان ایمان و عقل چگونه است در آثار هر کدام پاسخ‌هایی مهم و قابل توجهی یافت شد. کی یرکگور در پاسخ به این مسأله طی سه برهان تقریب و تخمین، تعویق و شورمندی عقل را به طور کلی نقد نموده و جایگاه آن را در موضع ایمان به کلی زیر سؤال می‌برد و قائل است نه تنها عقل و تعقل نمی‌تواند باعث به وجود آمدن ایمان شود حتی به نوعی باعث می‌شود ایمان به جهت استفاده از عقل دچار تأخیر و تعویق شده و فرد به ایمان واقعی نرسد. وی پس از رد نمودن جایگاه عقل در کسب و ارتقاء ایمان پایگاه دیگری را برای ایمان معرفی می‌نماید. کی یرکگور سیر انفسی یا به تعبیر دیگر علم حضوری را راه کسب ایمان و رسیدن به یقین در ایمان می‌داند و معتقد است برای رسیدن به این یقین و سیر انفسی خود فرد باید به تنهایی این مسیر را طی نماید و در میان جمع بودن اجازه تحصیل یقین ایمانی را نمی‌دهد. از سوی دیگر آقای ملکی میانجی عقل را به دو نوع عقل فطری و عقل اصطلاحی تقسیم بندی می‌نماید و برای هر کدام از این عقول تعاریف خاصی ارائه می‌دهد. ایشان عقل اصطلاحی را نقد نموده و رابطه آن را با ایمان مورد تردید قرار می‌دهد و با نقدهایی که بر عقل اصطلاحی وارد می‌کند جایگاه آن را در کسب ایمان ضعیف خوانده و جایگزین دیگری برای رسیدن به ایمان معرفی می‌کند. ایشان عقل فطری را به عنوان پایگاه ایمان معرفی می‌نماید و با ارائه ویژگی‌هایی برای آن در صدد اثبات این مطلب است که این عقل دارای حجیت است و به واسطه ویژگی‌هایی که دارا می‌باشد می‌تواند پایگاه مناسبی برای کسب ایمان بوده و همچنین از طریق آن کسب یقین کرد. با مقایسه آراء این دو اندیشمند افتراقات و اشتراکی میان دیدگاه‌هایشان احصاء شد. اشتراک هر دو متفکر در نقد عقل اصطلاحی است که هر دو به نحوی جایگاه آن را در کسب ایمان و رابطه‌اش را با ایمان متزلزل دانسته و حتی گاهاً میان آن‌ها ناهمگونی مشاهده کرده‌اند. اما در باب افتراقات این دو دانشمند هر کدام برای رسیدن به ایمان معتقد به مسیری خاص هستند یکی عقل فطری و دیگری سیر انفسی یا به تعبیر دیگر علم حضوری. که با اندک تأملی در همین بخش افتراق سؤالی به ذهن متبادر می‌شود مبنی بر این‌که میان علم حضوری یا همان سیر انفسی کی یرکگور و عقل فطری آقای میانجی به چه میزان تفاوت وجود دارد و آیا به کلی مرز این دو روش از هم جداست یا این‌که می‌توان نسبتی میان این دو روش یافت؟ که در بخش پایانی اشاره‌ای موجز به آن شده است.

اومانیسم به عنوان نگرش حاکم بر دوره مدرنیته، موجودیت خود را تا حدود بسیاری مرهون مبانی و روش معرفت‌شناختی دکارت است. ویژگی اصلی معرفت‌شناسی دکارت اصالت‏دادن به عقلانیت ابزاری است. به عقیدۀ او می‌توان با عقل و بدون هرگونه توسّلی به حواس، به شناختی از واقعیت دست یافت. او با این مبنا خود را به نحوى مطلق به صورت موجودى مى‌شناسد که وجودش یقینى‌تر از همه چیز است. او اگرچه یک اومانیست به معنای امروزی نیست، اما محصول معرفت‌شناسی‌اش تصویری از انسان ارائه می‌کند که او را محور جهان هستی و ماسوای او را ذیل هستی او قرار می‌دهد. علامه محمدتقی جعفری از جمله فیلسوفان معاصر است که با عرضۀ مبانی معرفت‌شناختی متفاوتی به نقد اومانیسم پرداخته است. او ضرورت شناخت را در راستای نظام حیات معقول می‌بیند و معتقد است حواس طبیعی، عقل نظری، شهود عرفانی و وحی از ابزار معرفت است. این مقاله به قصد تحلیل انتقادی اومانیسم دکارتی ابتدا ارکان معرفت‌شناسی دکارت را تبیین و در ذیل هر یک دیدگاه علامه جعفری و وجوه تشابه و تضاد اندیشه آن دو را مطرح نموده است.

پرداختن به موضوع دفاع از اعتقادات دینی با توجه به تهاجم گسترده‌ای که به اسلام و بالاخص تشیع در عصر حاضر صورت پذیرفته، امری ضروری به‌نظر می‌رسد. فرهنگ‌سازی‌هایی که ظهورشان با بروز پدیده‌هایی نظیر وهابیت، القاعده، داعش و عرفان‌های کاذب آغاز گردیده و هدفمند قلب تشیع را نشانه گرفته است حکایت از ضرورت توجه به این امر دارد. به‌نظر می‌رسد باید در مقابله با این تهاجم راهکاری روشمند به منظور برهم زدن محاسبات بنیانگذاران این پدیده‌ها و رسیدن به هدف که همان تعلیم و تربیت براساس کتاب و سنت و دفاع از این نوع تعلیم و تربیت است، اتخاذ نمود.این پژوهش با بررسی کتب تعلیمات دینی در مقطع متوسطه از آغاز آموزش رسمی در ایران، در پی ردپایی از تعلیم دفاع از اعتقادات بوده است که متأسفانه در هیچ برهه و مقطعی، بدست نیامده است. سیستم برنامه‌ریزی آموزش تعلیمات دینی کشور تاکنون تنها به ارائه مفاهیم دینی و اعتقادی پرداخته و برنامه‌ریزی خاصی به منظور آموزش دفاع از آموخته‌ها نداشته است. نگارنده، با تفحص در کتب تعلیمات دینی مقطع متوسطه و نیاز سنجی این مقطع به‌خصوص، به این نتیجه رسیده است که می‌توان علاوه بر تدوین و آموزش اعتقادات شیعی، با تغییرات جزئی در متون کتب مقطع متوسطه و اضافه کردن بخش هایی بدان، بنیان یک دفاع علمی را پی ریخت به صورتی که دانش‌آموز علاوه بر احاطه علمی به اعتقادات شیعی، قادر به دفاع عقلانی، علمی و عملی از آن نیز باشد. با لحاظ این تغییرات به‌نظر می‌رسد نظام آموزشی تعلیمات دینی تنها کشور شیعی دنیا، قادر خواهد بود توانایی در دانش آموز ایجاد کند که دانش آموز محفوظات را به خدمت عمل گیرد و از کیان مکتب تشیع محافظت نماید.

عدل الهی به جهت پیوندی که با موضوع جبر واختیاردارد ، یکی از مباحث مهم واصولی ادیان الهی است و در اسلام نیزجایگاه ویژه ای دارد. از اهمیت این موضوع همین بس که بسیاری از مسائل و شبهاتی که در بین مردم در اعصار مختلف پدید آمده است ، اغلب مربوط به این عقیده است .دانشمندان و صاحب نظران بسیاری در این زمینه فعالیت کرده و آثار متعددی از خود برجای گذاشتند. علامه محمدتقی جعفری فیلسوف مسلمان معاصر ایرانی و اندیشمند برجسته دنیای اسلام و صاحب نظر مسایل مهم اعتقادی از جمله عدل الهی است. وی آثار متعددی در زمینه‌‌ها و موضوعات مختلف تألیف کرده است.کتاب ترجمه و تفسیر نهج البلاغه و تفسیر و نقد و تحلیل مثنوی مولوی دو نمونه از آثار ارزشمند وی می-باشد. در اثبات شهرتش همین بس که امام خمینی وی را ملقب به «ابن سینای زمان» می‌کند. لذا لازم است آرای ایشان در این زمینه مشخص گردد.ایشان به عدل الهی از سه زاویه کلامی ، فلسفی و عرفانی نگاه می کند و با این سه دیدگاه عدل الهی را تعریف می کند . وی عدل را به لحاظ کلامی ، قرار دادن هر چیز در موقعیت خودش تعریف می کند که این تعریف با بهره گیری از کلام معصومین است . به لحاظ فلسفی ایشان عدل را با نظم معنی کرده و براین باور است که اگر در جهان نظمی نباشد، عدالتی هم نخواهد بود و به لحاظ عرفانی ،آن را به عشق تشبیه می کند که هر کس دیدگاه خاص خودش را از آن دارد .محمدتقی جعفری بارها بحث شرور را به عنوان یکی از مسائل مهم و کلیدی عدل الهی مطرح می کند و اذعان می کند که چیزی به اسم شر وجود ندارد و هر چیزی که در این عالم موجود است و ما از آن در رنج هستیم تنها ناملایماتی هستند که بخش عمده ای از آن ناشی از اعمال ماست . وی در ادامه می گوید ما نباید نام هر ناملایمتی را شر بگذاریم و از آن جانب به خدا و افعال او هجمه وارد کنیم و خدا را مقصر تمام کارهایمان بدانیم .پژوهش حاضر با روش توصیفی و تحلیلی به بررسی آرا و اندیشه‌‌های کلامی علامه محمدتقی جعفری که در آثارش مطرح شده، می‌‌پردازد تا بدین وسیله آرای وی در این زمینه جمع‌آوری و تبیین شود.

شناختِ عقلانیت از منظر نهج‏البلاغه، معرفتی در راستای شناسایی عقل از دیدگاه قرآن کریم و زمینه‏ساز بهره‏مندی صحیح، از این عطیۀ ارزشمند الهی است.چنین بهره‏وری از عقل، روشنگر راه رستگاری از گمراهی و یاریگرِ انسان در طی مسیر الی‏الله خواهد بود. مطالعه و تحلیلِ معانی، مراتب، آثار، آفات، جایگاه و نقشِ عقل لازمه بهره‏مندی صحیح از این حجتِ الهی است. کسب چنین معرفتی با دامنۀ بیان شده، ضرورتِ بهره‏گیری از قرآن کریم و دیگر منابع معتبر دینی را مطرح می‏کند. منابعی که حاوی سخنان رسول گرامی اسلام، وصی ایشان و دیگر ائمه معصوم باشد. در این راستا، کتاب گرانسنگ نهج‏البلاغه یکی از غنی‏ترین منابع، جهتِ دستیابی به کلام امیر سخن، علی7 است. سخنان امیر مومنان در این کتاب، همراه با سخنان شارحین نهج‏البلاغه، مهمترین منابع این پژوهش هستند.ساماندهی این رساله بر اساس فرضیاتِ زیر طراحی شده است:  در نهج‏البلاغه، تقسیمات و مراتبی برای عقل و عقلانیت مانندِ مطبوع و مسموع، معاش و معاد، وعایه و رعایه، پنهان و غائب، کامل و ناقص،... مشاهده یا برداشت می‏شود که می‏توان همه این تقسیمات و مراتب را در دو قسمِ عقل نظری و عقل عملی گنجاند.  از منظر نهج‏البلاغه، گرانبهاترین گوهر و ثروت آدمی عقل است و عقلانیت سبب دستیابی به شناخت حقیقی و عامل نجات انسان از اسارتِ هوای نفس و دنیاپرستی است. در نتیجه، عقلانیت از منظر نهج‏البلاغه، دارای جایگاه ارزشمندی در هدایت انسان و شناخت پروردگار بوده و نقش موثری در کسب مواعظ انبیا و اجرای احکام الهی دارد. از منظر نهج‏البلاغه عقلانیت سبب بروز آثاری مانند هوشیاری، ژرف‏اندیشی، پند‏پذیری، نگهداری و بهره‏مندی از تجربه‏ها، نظم در امور، مسئولیت‏پذیری، ... در زندگی فردی و اجتماعیِ انسان می‏شود. در نهج‏البلاغه، لغزشگاههایی مانند هوی نفس، آرزوهای دراز، ترک جهاد، غرور و خودپسندی، طمع، شوخی و مزاح گناه‏آلود، ...آفات عقل و عقلانیت معرفی شده‏اند. معنای لغوی عقل مانند حفظ و نگهداری و معنای اصطلاحی آن مانند قوه تشخیص و تعاریفی برگرفته از خواص عقل، در نهج‏البلاغه مشاهده می‏شود. فصل اول این رساله، به این معانی همراه با تعاریف متکلمین و فلاسفه از عقل اختصاص یافته است. در فصل دوّم، مراتب و اقسام عقلانیت با بررسی اقسام و مراتبِ عقل مانند وعایه(و رعایه) و روایه، مطبوع و مسموع، معاش و معاد، کامل و ناقص، حاضر و پنهان، عدل‏گرا، .... مورد بحث قرار گرفته است. در فصل سوم، جایگاه عقل در هدایت انسان و نحوه راه‏یابی به عقلانیت مورد کاوش قرار می‏گیرد. فصل چهارم به آثار عقلانیت در زندگی فردی و اجتماعی انسان از منظر نهج‏البلاغه تخصیص یافته است. برای بررسی این امر در حیطه زندگی فردیِ بشر، آثار عقل در بعد عبادی، تربیت اخلاقی، تأمین معاش و آسایش وی و برای کاوشِ این امر در زندگی اجتماعی انسان، این آثار در آدابِ معاشرت و برخوردهای اجتماعی و مبحثِ موضع‏گیریهای سیاسی بررسی شده‏ است. در فصل پنجم آفات عقلانیت یعنی هوی نفس، دنیا‏پرستی، آرزوهای دراز، ترک جهاد، غرور و خودپسندی،.. و همچنین نحوۀ حفظ و زنده نگاه‏داشتن عقل بررسی شده است.مهمترین نتایج و نظریه‏های حاصل از این پژوهش عبارتست از:هر یک از معانی عقل مانند عاقبت اندیشی، عدل،...، رفتار و عملکرد صحیحی را برای انسان تبیین می‏کند. هر یک از اقسام و مراتب عقل مانند عقول حاضر و پنهان، حامل دو پیام است. پیام اول، حکمتی است که در معنای آنها نهفته است و پیام دوم، دیدگاه و بینشِ مسببِ تقسیمات است که به مخاطب منتقل می‏شود.عقل از منظر نهج البلاغه دارای جایگاه ارزشمندی در هدایت انسان و شناخت پروردگار است. این حجت درون، همچنین نقش مؤثری در درک مواعظ پیامبران و اجرای احکام الهی دارد.پوشاندن عیوب اخلاقی، از بین بردن هوی نفس، پندپذیری از موعظه‏ها، تأمین معاش از نتایج و آثارِ مهم عقل در زندگی فردی آدمی است. مشورت با دیگران، حفظ اسرار، حلم و بردباری، عدالت، اعتدال در عمل، دوراندیشی از مهمترین آثار و نتایج عقل در زندگی اجتماعی بشر است.حفظ اسلام، دفع فتنه و شبهه و تردید و خرافات، تغییر نظام فاسد از مهمترین آثار و نتایجِ عقل در موضع‏گیریهای سیاسی، اجتماعی افراد یک جامعه است.

چکیدهمعاد و فرجام انسان، یکی از اصول مهم اعتقادی ادیان آسمانی و مرحله‌ای از زندگی فرد است که از زمان مرگ شروع می‌شود و تا قیامت ادامه دارد. متکلمان و اندیشمندان بسیاری، تفصیلاً به بحث و گفت گو درباره‌ی آن پرداخته‌اند و در برخی موارد آرا خاصی در این زمینه مطرح کرده‌اند. ازجمله این‌که معاد جسمانی است یا روحانی؟ عالم برزخ وجود دارد یا خیر و در صورت وجود استعمال برزخی داریم یا خیر؟ علامه جعفری یکی از اندیشمندان بزرگی است که پیرامون مسائل معاد و فرجام شناسی سخنانی را مطرح کرده‌اند.نتایج به‌دست‌آمده این‌گونه است که ایشان ابتدای قبول معاد را روح و مباحث پیرامون آن می‌داند. سپس به این می‌پردازیم که رابطه روح و جسم چگونه است و هم‌چنین ایشان به تجرد روح اعتقاددارند و دلایل خود را ذکر می‌کنند؛ و در پیرو این مباحث وارد بحث وجود معاد و امکان و اثبات و مانع می‌شویم و مباحث عقلی و نقلی را در اثبات معاد می‌آوریم. بعد از پذیرش و اثبات معاد که یکی از ضروریات دین و اعتقادات است مبحث دنیا را می‌آوریم که مقدم بر آخرت و معاد است زیرا در این دنیاست که انسان می‌کارد و در آخرت برداشت می‌کند و علامه جعفری با توجه به سخنان علی بن ابی‌طالب ^ در نهج‌البلاغه رابطه دنیا و آخرت را مطرح می‌کند و تعارض ظاهری دنیا و آخرت را به‌خوبی حل می‌کند. در ادامه مبحث مرگ و فراگیر بودن آن بر همه عالم را می‌آوریم و قبض روح را مطرح می‌کنیم. علامه جعفری به عالم برزخ اعتقاد دارد و دو معنا برای آن می‌آورد؛ و سپس در فصل آخر به مباحث قیامت و نشانه‌های آن بر عالم طبیعت می‌پردازیم و بعد از ذکر تغییر و تحولات آن، برپایی صحنه قیامت و دادگاه و حسابرسی به اعمال انسان‌ها مطرح می‌شود که سعید و شقی از هم جدا می‌شوند و منزلگه هرکدام که بهشت باشد و نعمت‌های آن یا جهنم باشد و عذاب و شقاوت آن مشخص می‌گردد و در آخر بحث شفاعت را ازنظر عقل و نقل بررسی می‌کنیم.