جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از ساختارهای نحوی که نقشی مهم در فهم صحیح مقصود آیات دارد، اضافه‌ مصدر است. از جمله نقش‌هایی که مصدر به آن‌ها اضافه می‌شود، فاعل و مفعول‌به است و گاهی در تشخیص این‌که مصدر به فاعل اضافه شده یا به مفعول‌به اختلاف‌نظر وجود دارد. در این مقاله، اضافه‌ مصدر «ذکر» به «الله» در آیه‌ 28 سوره رعد بررسی شده و اثبات شده که در کنار نظر رایج، مضاف‌الیه در «ذکر الله» می‌تواند فاعل نیز باشد. برای دستیابی به نتیجه، ابتدا بررسی لغوی واژه‌ «ذکر» انجام شده، سپس نظرات مفسران، دسته‌بندی و مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته و پس از آن به بررسی 20 ترجمه از ترجمه‌های مهم قرآن‌کریم ذیل آیه‌ 28 سوره‌ رعد پرداخته شده است. اکثر قریب به اتفاق مفسران و مترجمان، قائل به مفعول‌به بودن «الله» در عبارت «ذکر الله» بوده‌اند. در ادامه‌ مقاله، ادله‌ای در اثبات فاعل بودن «الله» ارائه شده و سپس «معنای این‌که خداوند بنده را ذکر کند» تبیین شده است. از جمله دستاورد این جستار این است که در عبارت «ذکر الله» می‌توان مضاف‌الیه را فاعل نیز دانست و به مفاهیم شایان توجهی دست یافت. البته فاعل دانستن مضاف‌الیه به معنای نفی مفعول‌به بودن آن نیست؛ بلکه می‌توان آن را هم‌زمان، هم در معنای فاعل و هم در معنای مفعول‌به فهمید.

این تحقیق به مفسر از زاویه‌ی ظرفیت‌های فلسفی و هستی‌شناسانه‌ای که به دانش تفسیری وی انجامیده و میزان توانایی او برای گریز از سازه‌های داخلی و خارجی که تفسیر وی و دستاوردهایش را شکل داده، از رهگذر مقایسه‌ی علامه طباطبایی، صاحب کتاب المیزان با شهید صدر، صاحب کتاب منه المنان نگاه می‌کند، از آن جهت که آن دو به یک مکتب دینی تعلق دارند، هر چند که راه‌های آنها برای رسیدن به هدف متفاوت است و هر کدام فلسفه‌ی مشخصی را پدید آوردند و تحقیقات خود را بر دسته‌ای از مسائل معطوف کردند، که مهمتر و وسیعتر از همه پرسش از فلسفه‌ی خود ایشان بوده است. هدف از این تحقیق پیگیری تجربه‌های زیستی هر مفسر و نقششان در تفسیر و درک مقصود و مشاهدات و منابع آنها در تفسیر و ابزار آن و مراد مفسر از آنها و دلایل فراوانی و چگونگی دگرگون شدن آنها می‌باشد. بنابراین روش این تحقیق، مطالعه و مقایسه‌ی معرفت‌شناسانه است با کمک هر ابزاری که به تحقق این خوانش کمک می‌کند؛ ابزارهای مختلف تاریخی و بنیادی و داد و ستد با ریشه‌ها و شرایط آنها به مثابه‌ی ابزارهایی که در تفسیر نقش دارند و سپس در آنچه با منابع و مآخذی که هر مفسری بر آنها تکیه کرده و در میان آنها دست به مقایسه می‌زند. نتیجه آن که ریشه‌ها و شرایط به شکل‌گیری دانش تفسیری ایشان کمک کرده و دیگر آن که مقصود آنها از تفسیر بر محور عقیده و پیرامون آن می‌گردد، اما آنها از ابتدا با یکدیگر تفاوت داشتند. طباطبایی مبانی خود را تنها بر قرآن کریم که صحت آن را تضمین می‌کند استوار ساخت که منظور از صحت، ارتباط آن با مفهوم خداوند یگانه است و ابزار تفسیری خود را بر این اساس وضع کرد. از این رو نزد او دین با این سیستم ظریف پیوند خورده و منطق تفسیر با این ابزارها و با آن توسعه می‌یابد. روش او با سازگار کردن میان پیروی و نوآوری و بازنگری و ریشه یابی متمایز شده است. ولی شهید صدر، دین را نظامی برای زندگی می‌بیند و از شناخت گسترده‌ای که آن را به مفهوم نامتناهی خدا ربط می‌دهد، آغاز کرده، معانی را نامتناهی می‌داند و بر این اساس ابزارهای خود را بر پایه‌ی سیستمی که دربردارنده‌ی معانی متعدد و ممکن است و با آنها تفسیر و منطق آن تحول پیدا کرده و روش او با نوآوری و بازنگری و دگرگونی متمایز می‌گردد، استحکام بخشید.

تبیین و ریشه یابی رویکرد تفسیری آلوسی به عنوان یکی از مفسران منتسب به سلفیه در مباحث کلامی-اعتقادی در تفسیر روح المعانی امری مهم است. آلوسی به سان دیگر سلفیان و فرق کلامی و عقیدتی برآن است تا اصول موضوعه خود در مباحث مختلف را منبعث از تفسیرصحیح آیات قرآنی جلوه دهد. در همین راستا واکاوی مبانی تفسیری و کلامی وی که منتسب به جریان فکری سلفیه است موضوعیت می یابد. آنچه در یک نگاه گذرا به آراء آلوسی در مسائل مختلفی مانند توحید و نبوت و معاد و عدل رخ می نماید عدم تناسب اندیشه وی با اندیشه قاطبه سلفیه است که ممکن است منجر به حکم نمودن محقق به تهافت و عدم انسجام دیدگاه وی گردد؛ اما با بررسی دیگاه های وی در باره امامت و رجعت متوجه می شویم که وی راه و رویه سلفیان را پیموده وهم سو با اندیشه آنها شده است، لذا شایسته است با رویکردی علمی و نظام مند حقیقت باور آلوسی و مبانی آن را کشف نموده و نسبت آن را با دیدگاه عام سلفیون بسنجیم. آلوسی در غالب مباحث توحید و لوازم آن اختلافات مبنایی عدیده ای را با مدعیان منهج سلفیه رقم زده است و توافق تامی با رویکرد افراطی سلفی ها در این مسأله ندارد. وی در مسأله عصمت انبیاء همسو با دیدگاه های سلفیه بوده اما در باره آیاتی که عصمت پیامبر اکرم (ص) را بیان می کند روشی معتدل نسبت به اسلاف سلفیه پیش گرفته است. آلوسی در مبحث امامت، متعرض عقاید امامیه می شود و با طرح اشکالاتی سعی در مردود ساختن آرای آنان دارد و به همین جهت در این مبحث، همان طریق سلفیه را پیموده است. در نهایت به نظر می رسد رأی به خروج آلوسی از دایره مفسران پایبند به مکتب سلفیه و معرفی وی به عنوان اندیشمندی مستقل و متأثر از متأخرین اشاعره مدعایی غیرمستند و بی پایه تلقی نخواهد شد. لذا اتکاء آلوسی بر پاره ای از آراء سلف در رویکرد تفسیری وی، قدر مشترکی مقبول با مؤلفه های سلفیه مصطلح معاصر نداشته و صرفا راهبردی مستقل در جهت احیاء منهج سلف صالح بدون تصویب مبانی جزم اندیشانه و متعصبانه سلفیه محسوب می شود.

تحلیل اسماء به‌کار رفته در فواصل آیات از جمله مباحث مهم تفسیری است. قرآن پژوهان، با اعتقاد به توقیفی بودن چینش کلمات وآیات، اسماء مذکور در پایان آیات را بررسی نموده، تا ضمن فهم دقیق آنها؛ به ارتباطشان با محتوای آیات و غرض سوره دست یابند. این پژوهش، با رویکردی تحلیلی، با تکیه برمتون تفسیری و کتب لغت، به‌دنبال تبیین نحوۀ ارتباط اسماء الحسنای پایان آیات با مضامین و غرض سورۀ احزاب می­باشد. یافته­ها نشان می‌دهد که این ارتباطِ نظام­مند، علاوه بر خود آیه، با آیات قبل و بعد مرتبط بوده، به‌گونه­ای که با حذف آنها، یا جانشین کردن اسامی دیگر، در معنا و غرض آیه اضطراب ایجاد شده و از رونق بلاغت آیات کاسته می‌شود. پربسامدترین دلایل آن نیز تعلیل، تکمیل، تهدید، تأکید و تمهید برای احکام جدید بوده است. همچنین بررسی این اسماء، قرینۀ قابل اطمینانی برای کشف و تثبیت غرض سوره خواهد بود.

در این مقاله، ویژگی‌های زبان قرآن با شاخصه‌های دیسکورس‌های گفتاری و نوشتاری مقایسه و انگارۀ گفتاری بودن زبان قرآن بررسی و ارزیابی شده است. نگارندگان مقاله، بر خلاف دیدگاه معتقدان به گفتاری بودن زبان قرآن که با انطباق بسیاری از ویژگی‌های سبکی و اسلوبی متعلق به زبان گفتار، مانند تکرار، التفات، عدم تناسب، تنوع موضوعی و غیره بر زبان قرآن، زبان این کتاب آسمانی را گفتاری می‌دانند، معتقدند برای داوری دربارۀ گفتاری یا نوشتاری بودن زبان قرآن، باید فرایند شکل‌گیری و تولید متن قرآن را بررسی کرد. نگارندگان در این مقاله، با بررسی شاخصه‌های دیسکورس‌های گفتاری و نوشتاری و مقایسۀ آن‌ها با ویژگی‌های زبان قرآن، روشن ساخته‌اند که ویژگی‌های زبان قرآن با شاخصه‌های دیسکورس‌های گفتاری انطباقی ندارد و قرآن کریم در دیسکورسی نوشتاری شکل گرفته است، بنابراین زبان آن نیز نوشتاری است.

پژوهش حاضر با رویکردی قرآن محور و با استفاده از روش معناشناسی، در چهارگام از طریق مطالعه بافتی یا متنی، توجه به واژگان جانشین و مترادف، کاربردهای متضاد و موازنه ساختمان دستوری، مدلول لغوی و مراد تفسیری دو کاربرد فعلی ماده «د ﻫ ن» را در آیه « وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَیُدْهِنُونَ » بررسی کرده است. بر اساس نتایج این پژوهش، منظور از مداهنه درخواستی مشرکان از پیامبر | ، فرمانبرداری، سازش، تسامح و تساهل در اصول اساسی و بنیان های دینی و اعتقادی است، به طوری که به کفر پیامبر | بینجامد. مشرکان دوست دارند، نیرنگ زده، پیامبر | را بفریبند و با دوستی و روی خوش نشان دادن به ایشان، در کفر از او پیروی کنند تا بر همگان روشن شود که پیامبر | نیز منادی دروغین دین الهی است.

از جمله آیاتی که از دیرباز بین مفسران مورد گفتگوست، آیۀ 37 سورۀ احزاب است که به ماجرای جدایی زید از زینب بنت جحش و سپس ازدواج پیامبر(ص) با زینب اشاره دارد. رهیافت های نادرست برخی از مفسران درتأثیرپذیری از روایات مجعول، سبب شد تا عشق و علاقۀ قلبی پیامبر(ص) به زینب، علت اصلی جدایی زید و زینب قلمداد شود. اینگونه برداشتهای نادرست زمینه را فراهم نمود تا دشمنان اسلام نیز ازآن یک داستان عاشقانه ساخته، ساحت قدس پیامبر(ص) را با آن آلوده، و عصمت و طهارت انبیاء را زیر سوال ببرند. این پژوهش، با رویکردی تحلیلی و انتقادی، با بررسی سندی و محتوایی روایات، به ارزیابی دیدگاه‌های مفسران فریقین دراین زمینه پرداخته است. یافته‌ها نشان می‌دهدکه؛به دلیل مخالفت با آیات، ضعف درسند، اضطراب در متن روایات، اسرائیلی بودن روایات، مخالفت با عصمت و ... رهیافت برخی ازمفسران نادرست می‌باشد، از سوی دیگر، قرائن موجود در سیاق آیه، شأن نزول آیه، مباحث تاریخی، و روایات صحیح، رهیافت صحیح را مشخص و روشن می سازدکه؛ ازدواج پیامبر(ص) با زینب به دستور خدا و با هدف شکستن یک سنت جاهلی درارتباط با حرمت ازدواج با همسرمطلقۀ فرزند خوانده بوده است. لذا منظور ازعبارت « وَتُخْفی‏ فی‏ نَفْسِکَ مَا اللَّهُ مُبْدیهِ» این است که؛ پیامبر(ص) حکم ازدواج با زینب، را که ازطریق وحی به ایشان ابلاغ شده بود، ازمردم مخفی می‌کرد.

مطابق برخی روایات اهل بیت (ع) نزول سوره مبارک «الم نشرح» و به ویژۀ آیۀ ماقبل پایانی آن که می-فرماید: «فَإِذَا فَرَغْتَ فَانْصَبْ» به واقعۀ غدیر و جریان نصب حضرت علی (ع) به امامت امت اسلامی مربوط بوده، تقدیر آیه چنین است: «فاذا فَرَغتَ مِن نُبُوَّتِک فَانصَب علیاً اماماً». اثبات این مطلب در ظاهر با سه چالش جدّی روبروست: الف) فقدان خاستگاه روایی؛ ب) مکّی بودن سوره؛ ج) هماهنگ نبودن با قرائت. بررسی این سه چالش نشان می دهد که ارائه چنین تفسیری از آیه و سوره نه تنها احتمالی دور نیست که بسیار قابل قبول و مورد توجه می نماید، چه الف) از میان هفده روایت موجود در منابع شیعه و سنی دست کم در دو روایت صحیح السند آیه این گونه تفسیر شده است؛ ب) سوره مبارک شرح به شهادت سیاق آیاتش و تأیید صریح و ضمنی شماری مفسران شیعه و سنی مدنی است؛ ج) آیه در قرائت مشهورش با معنای امر به نصب تناسب بیشتری دارد، گرچه این تفسیر با معنای خسته شدن در تفسیر مشهور نیز هماهنگ است.

سوره شرح و خصوص آیه هفتم آن که می‌فرماید: «فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ» (الشرح: 7)، از سور و آیات مورد توجه و شایسته بحث در موضوع ولایت است که مراجعه به آثار دانشمندان فریقین در این خصوص، یافته‌هایی قابل تأمل و در خور بحث را پیش روی می‌نهد. به طور اجمال دیدگاه مشهور مورد نظر شمار زیادی از شیعیان و اهل سنت این است که این آیه دلالت بر فرا خواندن پیامبر (ص) به تلاش بیشتر و به زحمت انداختن خود در راه خداوند دارد، اما دیدگاه مطرح میان معدود مفسران شیعی و سنی، حاکی از دلالت آیه مزبور بر امر پیامبر (ص)، مبنی بر نصب علی (ع) به امامت پس از فراغ از رسالت است و تقدیر آیه چنین است: «فاذا فرغت من نبوّتک فانصب علیّا اماما». در برابر این دیدگاه دو چالش خودنمایی می‌کند: الف) هماهنگ نبودن با قرائت و ب) مکی بودن سوره، اما به نظر می‌رسد تمسک توأم با احتیاط به کارکرد سیاق در تفسیر، پاسخگوی چالش‌های مزبور باشد و به این ترتیب احتمال ارتباط آیه با نصب علی (ع) به امامت، احتمالی قابل توجه و مورد تأیید سیاق قلمداد گردد. تفسیر آیه در سیاق آن نشان می‌دهد برای واژه نصب، از میان دو معنای به زحمت افتادن در عبادت و نصب کردن به ولایت، معنای دوم مناسب‌تر است، چه هم معنای اصلی ماده «نَصَـبَ» نصب کردن است و هم صیغه امر بودن «فَانْصَبْ» برای معنای نصب کردن به دلیل متعدی بودن این معنا صائب‌تر است. تفسیر آیه در سیاق سوره نیز حکایت از آن دارد که خواه سوره مکی قلمداد گردد و خواه مدنی، آیه محل بحث می‌تواند بر نصب علی (ع) دلالت داشته باشد.

آیه شریفه یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا عَلَیْکُمْ أَنْفُسَکُمْدر سوره مائده،از جمله آیات مشکل تفسیری است که در باب ارتباط آن با فریضه امربه معروف و نهی از منکر دیدگاههای گوناگونی وجود دارد. برخی،ازنسخ حکم امربه معروف سخن گفته و شماری، تقیید و تخصیص آن حکم را از آیه فهمیده اند.در این میان نگارنده با نقد دیدگاهها و ترجیح دیدگاه علامه طباطبایی، امربه معروف را از شئون و مصادیق اشتغال به نفس دانسته است.علامه با عنایت به مبنای حکمت متعالیه و حرکت جوهری، معتقد است:نفس، همان مسیر سلوک انسان و نه رهرو این مسیر است. مقصد و انتهای این مسیر تکوینی خدای متعال بوده و پیمودن آن برای همگان - اعم از مؤمن و کافر-اضطراری است.این رویکرد نسبت به آیه، ثمرات مهمی در عرصه خودسازی و تربیت نفس به همراه دارد که مورد واکاوی و بررسی قرار گرفته است.