جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سید ابوالفضل ‌برقعی (1287–1372) یکی از روحانیون و قرآنیون معاصر است. او در نیمه اول عمر خود یعنی حدوداً تا 45 سالگی دیدگاه­ های شیعی داشت، اما پس از آن، کم ­کم به نقد تمام اعتقادات شیعی می­ پردازد. او امامت شیعی را قبول ندارد. عصمت انبیا و اهل بیت (ع) را رد می ­کند. امیرالمومنین علی (ع) را خلیفه الهی نمی‌داند و به امامت اهل بیت (ع) اعتقادی ندارد و به طور کلی، به نقد تمامی اعتقادات شیعی می­ پردازد. یکی از دیدگاه ­های برقعی، نقد مسئله زیارت است. او در این ­باره، کتابی با عنوان «خرافات وفور در زیارات قبور» نوشته است و تمام زیارت را خرافه می ­داند. این نگارش به بررسی صحت و سقم دیدگاه ­های برقعی در مسئله زیارت می­ پردازد. روش جمع ­آوری مطالب در این نگارش به صورت کتابخانه ­ای بوده و روش تحقیق، توصیفی- تحلیلی می­ باشد. پس از بررسی ­ها، مشخص شد که سخنان برقعی درباره مسئله زیارت صحیح نیست و او به برخی از آیات و روایات اشاره می ­کند تا مدعای خود را اثبات کند و آیات و روایات دیگر را نادیده می ­گیرد.

در مقاله حاضر، چیستی و مبانی نظریه «تفسیر سه لایه‌ای قرآن کریم» بررسی شده است. نخست، نظریه تعریف شده و بر سه لایه تایخی، فراتاریخی و عصری مشتمل دانسته شده است. لایه تاریخی همان فهم عرب حجاز عصر پیامبر(ص) از آیات قرآن به شمار آمده و اظهار شده است، برای شناخت چنان فهمی باید به معهودات آن مردم مراجعه کرد که برخی از آنها، ظاهر و سیاق آیات، آیات مشابه، شخصیت مخاطبان قرآن، حوادث آن عصر و مصر، فرهنگ و تاریخ آن مردم و عهدین بر شمرده شده است. لایه فراتاریخی نیز عبارت از یک معرفتی دانسته شده است که میان همه اقوام بشری مشترک و مقبول باشد که با الغای خصوصیات عصر و مصر نزول قرآن به دست می آید. لایه عصری عبارت از تطبیق مسائل و حاجات و مقتضیات عصر حاضر بر همان معرفت مشترک و مقبول بشری حاصل می گردد. برخی از مهم ترین مبانی این نظریه که در این مقاله بدان پرداخته شده، عبارت از عرفی و گفتاری و تدریجی النزول و تاریخمندی و حاشیه بر متن بودن از یک سو و تطور مقتضیات قومی و ضرورت حل تعارض ظاهری میان قرآن و علم و مدرنیته است.

تشابه اسمی از آسیب‌هایی است که دانش رجال و تراجم‌نویسی، همیشه با آن روبرو بوده است. سید حسن فرید هزاوه‌ای در سال1349ش، پیش‌گویی آخوند ملافتحعلی سلطان‌آبادی را درباره شیخ فضل الله نوری و آیت‌الله شیخ عبد الکریم حائری نقل کرد. در تاریخ اراک، حسن فرید نام و لقب دو نفر از شخصیت‌های علمی این شهر است. برخی از نویسندگان و عالمان رجال و تراجم این دو را خلط کرده و پیش‌گویی مذکور را به غیر ناقل اصلی نسبت داده‌اند. این نوشتار در صدد رفع اشتباه و انتساب گزارش به ناقل اصلی است. تا کنون نوشته‌ای در جداسازی این هم نامی یافته نشده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که حسن فرید، نام و لقب یکی از مجتهدان و نام و لقب یکی از دبیران ریاضی است. همچنین ناقل پیش‌گویی، سید حسن فرید هزاوه‌ای، دبیر و معلم ریاضی است. در نتیجه انتساب این گزارش به آیت‌الله سیدحسن فرید محسنی اراکی صحیح نیست. مراجعه به منابع اصلیِ گزارش پیش‌گویی مذکور، امکان جداسازی و تمییز میان این دو شخصیت را فراهم کرده است.

موضوع سلاح امام عصر (عج) در زمان ظهور و کیفیت مقابله با سلاحِ دشمنان، خصوصاً با عنایت به تجهیز دشمنان اسلام به سلاح‌های مدرن و مخوف در قرون اخیر، اهمیتی ویژه پیدا کرده و علی‌رغم پاسخ‌هایی که در قالب کتاب‌ها و مقالات متعدد و ... داده شده، همچنان ابهاماتی دارد و از اقناع‌کنندگی تام برخوردار نیست. این مقاله با نقد بیشتر دیدگاه‌های موجود در این زمینه، پرسش اساسی فوق را بر اساس تحلیل روایی و با تکیه بر روش تحقیقِ توصیفی‌تحلیلی، پاسخ می‌دهد و اثبات می‌کند که امام عصر(عج) علاوه بر سلاح‌هایی که به عنوان میراث نبوت و ولایت به همراه خود دارد و نیز علاوه بر بهره‌مندی از نصرت الاهی، از سلاح‌ها و تجهیزات قدرتمند و مدرن هم، که همان سلاح‌های شیعیان او است و قبل از ظهور برای ایشان آماده شده است، به منظور مقابله با سلاح دشمنان بهره خواهد برد.

در میان دانش­های حدیثی، «فقه­الحدیث» از جایگاه رفیعی برخوردار است. بر این پایه، دانشیان حدیث با کاربست قواعد فهم حدیث، تلاش کرده­اند تا حدیث، روشمندانه فهم گردد. از سوی دیگر همواره فهم حدیث دچار آسیب­هایی گشته است. «تعمیم‌گرایی» یا تسری دادن آموزة حدیثی دربارة فرد، گروه، زمان و مکان خاصی به افراد، گروه‌ها، زمان­ها و مکان­های دیگر از آسیب­هایی است که گاه فهم مقصود اصلی گوینده را تهدید می­کند. این نوشتار درصدد راه­های تشخیص گزاره­های حدیثی «تعمیم­ناپذیر» از گزاره­های حدیثی «تعمیم­پذیر» و بررسی زمینه­های پدیداری «تعمیم‌گرایی» است. با توجه به شأن صدور، تصریح معصوم، بی­تأثیری رفتاری در زمانی دیگر، نبودن مصداق در شرایط امروزی، متکلم بودن پیامبر و امام و توجه به مَصَبِّ حدیث می­توان به تفکیک میان گزاره­های حدیثی تعمیم­پذیر از تعمیم­ناپذیر اقدام کرد.

اعجاب عبارت‏ها و عمق حقایق روایاتی معتبر از اهل بیت:، مشهور به «صعب، مستصعب»، گویای اهمّیّت و ضرورت فهم این گونه روایات از جنبه‏های گوناگون است؛ به گونه‏ای که به رغم آرای حدیث‏شناسان و پژوهش‏های چهار مقاله در این باره، می‏توان از زوایای دیگری به این موضوع پرداخت؛ مانند: «عقل»، «شهود قلبی» و نقش آن‏ها در ترسیم مفهوم جامع «تحمّل»، و.... این نوشتار، چنین زوایایی را از مسیر نقد و بررسی نظرهای آیة الله جوادی در باب این گونه روایات، به روش تحقیقی تحلیل کیفی محتوا و متّکی بر لغت‏شناسی اجتهادی، تشکیل خانواده حدیث و یافتن قرینه‏های درون‏متنی و برون‏متنی رصد نمود و دریافت که عقل و ابعاد آن و همچنین شهود قلبی، در مفهوم جامع «تحمّل»، با هم پیوندی ناگسستنی دارند. تعابیر«أمرَنا»، «حَدیثَنا» و...، ذیل مقام خلیفه اللّهی تامّ اهل بیت:، قابل جمع است و ....

« شفاعت» یکی از باورهای کلامی مشترک میان مشرکان، یهودیان و مسلمانان است. این باور در میان مسلمانان، جایگاه مهمی را به خود اختصاص داده است. از گذشته‌های دور، میان عالمان و مفسران مسلمان دربارة پذیرش شفاعت مسلمان گناهکار، اختلاف بوده است. برخی یک‌سره شفاعت را انکار می‌کنند و برخی دیگر آن را می‌پذیرند. گفتنی است، این دو رویکرد بر تفسیر آنان از آیات شفاعت اثرگذار بوده است. به‌نظر می‌رسد، هریک از رویکردهای مذکور در تفسیر آیات شفاعت مبتنی ‌بر یک مبانی است. این نوشتار در صدد واکاوی مبانی این دو رویکرد در تفسیرهای «کشّاف»، «روح المعانی» و «الکاشف» است که هریک به ترتیب نماینده رویکرد اعتزالی، اشعری و شیعی به قرآن است. این نوشتار تلاش می‌کند، مبانی تفسیری رویکرد پذیرش و عدم پذیرش شفاعت نسبت به مسلمان گناهکار را واکاوی کند. با کوششی که انجام شد، روشن گردید که سه مبنا (یگانگی ایمان و عمل، یگانگی ایمان و تصدیق قلبی، یگانگی ایمان و تصدیق قلبی همراه با انجام فرایض) به‌ترتیب بر رویکرد تفسیری «کشّاف»، «روح المعانی» و «الکاشف» اثرگذار بوده است.

هدف پژوهش حاضر، نگاهی آسیب‌شناختی به تراجم‌نویسی اسلامی؛ با تمرکز بر بررسی موردی دو انگاری یک شخصیت است. دو انگاری یک شخصیت، یکی از آسیب‌های نوشته‌های رجالی و تراجم‌نگاری‌ها به‌شمار می‌آید که احتمالاً با نگرشی سهل‌انگارانه در برخی از نوشته‌های تراجم‌نویسان گنجانده شده است. در این میان آخوند ملا ابوطالب سلطان آبادی، یکی از چهره دینی عصر، از کسانی است که در کتاب «طبقات اعلام الشیعه» و «اعیان الشیعه» در زمره دو انگاری قرار گرفته است. تراجم نویسانی چون شیخ آقا بزرگ تهرانی و علامه محسن امین، شرح زندگی او را در تراجم خود آورده‌اند. ازاین‌روی، سوال اصلی پژوهش این است که آیا آقا بزرگ تهرانی و علامه محسن امین در بررسی و تدوین شرح حال آخوند ملا ابوطالب سلطان آبادی با دوانگاری شخصیت روبه‌رو شده‌اند؟ نتایج بررسی‌های انتقادی نشان داد که علامه محسن امین و آقا بزرگ تهرانی با اثرپذیری برخی از اطلاعات پیشینی و قراین غیر منطبق، در ذکر تحولات زندگی آخوند ملا ابو طالب سلطان آبادی گرفتار دو انگاری شده و شرح احوال دو نفر را ذکر کرده‌اند، در حالی‌که در عینیت تاریخی یک شخصیت واقعی با چنین مشخصاتی وجود دارد.

جهان از آغاز تاریخ، شاهد مبارزه ای مستمر بین حق و باطل بوده و گذشت زمان فصول جدیدی از این برخورد را گشوده است. ظهور اسلام همراه با معجزه ی جاودانی آن قرآن کریم، این مبارزه را وارد مرحله ی جدیدی کرد چرا که معارضان و معاندان، این دین را با تمامی ارکان و مبانی آن در معرض سیل شبهات و تشکیکات قرار دادند. روند هجمه ها با گذر زمان نه تنها کاهش نیافت بلکه با ترفندهای «شبهه سازی» شکل سیستمی به خود گرفت و عرضه‌ی آنها در قالب‌هایی نو و با عناوینی جذاب تا عصر حاضر ادامه یافت و در آینده نیز به شکلی روزآمد تداوم خواهد یافت. در چنین شرایطی بر علمای اسلام فرض است به عنوان وظیفه در دفاع از دین و تعالیم آن بر اساس اسلوب‌های منطقی اقدام کرده شبهات ارائه شده را به روشهای مناسب متنوع پاسخ دهند. آثار دانشمندان مسلماندر این زمینه نشانگر تلاش گسترده ای است که در این زمینه مصروف داشته‌اند. یکی از تلاش های علمی در این راستا در تفاسیر نمود پیدا کرده و مفسران پاسخگویی به بخشی از شبهات را در تصنیفات تفسیری خود به طور مستقل و یا به تناسب در لابلای منابع غیر تفسیری اما مرتبط، عهده دار شده اند. محمد صادقی تهرانی از جمله مفسرانی است که در تفسیر30 جلدی خود «الفرقان فی تفسیر القران بالقران و السنه» به این مهم توجه نموده و با رویکردی کلامی به بسیاری از شبهات اعتقادی پاسخ داده است. این پژوهش در پی آن است که با استناد به تفسیر الفرقان، مبانی مفسر که بر اساس آنها به شبهات پاسخ داده را استخراج و روش‌های وی را در پاسخگویی مورد بررسی قرار دهد و بدین وسیله روش شناسی او در پاسخ به شبهات تبیین گردد. گذشت زمان همراه با تحول و تکامل است. این تحول و دگرگونی سبب پیدایش نیازهای جدید در انسان می گردد. این نیاز همان گونه که در عرصه‌ی مادی و طبیعی فرا روی انسان قرار می‌گیرد در عرصه‌ی معنوی نیز او را دچار چالش می‌کند. راهکار بشر برای برون رفت از نیازهای مادی، اختراع و ابزار سازی است اما راه پاسخ به نیازهای معنوی برخاسته از فطرت، تفکر و تلاش علمی برای گشودن پنجره های جدید به دنیای معرفت است، و این «تولید علم» است. پس لازم است تفاسیر به عنوان یکی از منابع مهم معرفتی با اهتمام به پاسخگویی منطقی و روشمند به شبهات، جامعه دینداران را از خطر شکاکیت مخرب و تزلزل پایه های اعتقادی حفظ و آنها را از لا قیدی در عمل و شعائر در امان نگه دارند. نکته قابل توجه دیگر آنکه گذشت زمان و پیدایش نیازهای جدید، توسعه و رشد تفاسیر جدید را سبب می شود از آنجا که بحث شبهات و پاسخ بدانها نیز در زمره ی نیازهای جامعه دینی به شمار می رود و با سبک زندگی مسلمانان و مقتضیات زمانه مرتبط است مفسر می تواند با لحاظ رویکرد پاسخ گویی به شبهات، متناسب با مکتب و روش تفسیری که در پیش گرفته است پاسخ به برخی از آنها را متکفل شود. در واقع همان گونه که مسلمانان دائماً به تفسیر و روزآمدی آن نیازمندند به پاسخگویی شبهات در خلال تفاسیر نیز به شکل روزآمد احتیاج دارند. یکی از اهداف شناساندن بیشتر تفسیر «الفرقان فی تفسیر القران بالقران و السنه» به جامعه‌ی علمی به عنوان یکی از بزرگ ترین تفاسیر جامع معاصر است. اهدف دیگر بیان مبانی و کارکردهای آن در شکل گیری روش‌های پاسخ به شبهات، به عنوان یکی از پیش نیازهای اساسی در پاسخ به شبهات و در نهایت دستیابی به روش شناسی مبتنی بر آراء مفسر است.در این زمینه تاکنون هیچ پژوهشی از مقاله، کتاب، رساله و یا پایان نامه صورت نگرفته است. مطالعه ی دقیق تر تفسیر الفرقان و سایر آثار صادقی تهرانی نشان می دهد که پاسخ به شبهات در نزد وی روشمند دنبال شده است اما ایشان روش شناسی خود را بطور مستقل بیان نکرده است. این پژوهش به دنبال بازآفرینی مبانی ایشان و نقش آنها در شکل گیری روش‌های وی در پاسخ به شبهات است.

سنت از گسترده ترین اسناد دین شناسی و معتبر ترین منابع اسلامی پس از قرآن کریم است. حدیث نیز به جهت ایفای نقش فعال و محوری در فهم مسلمانان از دین و شریعت و آگاهی بخشی پیرامون سنت معصومان (علیهم السلام) اهمیت و جایگاه والایی را در عرصه تبیین معارف و آموزه های دینی به خود اختصاص داده است. از مهم ترین نتایج این اهمیت، پدیداری دانش های حدیثی مختلفی همچون رجال، تاریخ حدیث، مصطلح الحدیث، فقه الحدیث و.. با هدف حفظ، نشر، تبیین و فهم این میراث ارزنده است. البته که در این میان دانش فقه الحدیث به جهت پیوند مستقیم و ناگسستنی با مقصود اصلی روایت، از اهمیت بیشتری برخوردار است؛ تا آنجا که راوی حدیث بدون فراگیری آن و کاربست روش های مبتنی بر مبانی صحیح، قادر به شناخت و درک روایات نخواهد بود؛ به ویژه آن روایاتی که از باب تقیه و یا کنایه از سوی معصوم (علیه السلام) صادر شده باشد. اشتراک و تعامل دانش فقه الحدیث با تئوری عام فهم متن در برخی ابعاد و نقش انکار ناپذیر هرمنوتیک در سیر فهم حدیث، بهره گیری توأمان از نظریات هرمنوتیکی و مباحث مرتبط با دلالت ها و ساختارهای زبانی را بر عموم دانشمندان فقه الحدیثی واجب و لازم نموده است. یکی از مهم ترین عوامل در برقراری این پیوند، اهتمام هر دو دانش به مقوله «فهم متن» است. گرچه وجود مبانی و پیش فرض های مختلف در هریک از این علوم ممکن است نوع نگرش آنها را در برخی ابعاد با یک دیگر متفاوت سازد؛ اما این عامل هیچ گاه نباید منجر به بی توجهی و کنار نهادن جمیع آموزه های هرمنوتیکی گردد؛ برای نمونه می توان به تمایل دگر اندیشان مسلمان نسبت به «هرمنوتیک فلسفی» و پیروی آنان از برخی آموزه های این نحله؛ مانند امکان وجود قرائت های مختلف از متن و عدم امکان فهم مطابق با واقع، اشاره کرد. گرچه این اقدام از سوی آنان منجر به ایجاد پیامد های ناگواری از جمله بدبینی برخی محدثان به مقوله هرمنوتیک و خلق پنداری ناصحیح در اذهان آنان پیرامون عموم دستاوردهای این نظریه گشت؛ اما شاید با واکاوی دقیق در ادوار و نحله های گوناگون این دانش و عطف توجه به نقش مؤثر «هرمنوتیک کلاسیک» در فرآیند فهم حدیث تا حدود زیادی بتوان مانع از بروز چنین آسیب هایی شد. مقصود از «هرمنوتیک کلاسیک»، دوره سوم از ادوار تاریخی دانش مذبور است؛ دوره ای که با شکل گیری نهضت اصلاح دینی و ظهور و شیوع نوع جدیدی از عقل گرایی، در اواسط قرن هفدهم پدیدار گشت و تا آستانه قرن بیستم ادامه یافت. این نحله از دانش هرمنوتیک که از آن به «هرمنوتیک متن» نیز تعبیر می شود، توانست با تقویت دو شاخصه عینیت گرایی و روش گرایی در خود، به ارائه قواعدی عام جهت دستیابی به مراد واقعی مؤلف بپردازد. گفتنی است، مراد از عینیت گرایی، ثبوت معنای متن و یا به اصطلاح تعیّنی بودن معناست و این یعنی شارح و مفسر تعیین کننده معنا نبوده و صرفاً کشف معنای از پیش تعیین شده توسط مؤلف را بر عهده دارد. و اما مقصود از روش گرایی، کاربست معیارهای صحیح و منقّح در فرآیند فهم معنای متن است. در دانش فقه الحدیث نیز این دو شاخصه به نحوی پر رنگ تر است؛ چراکه غایت نهایی آن کشف مراد واقعی معصوم(علیه السلام) به صورت روشمند بوده، بی آنکه حق هیچ گونه تصرف در معنا از سوی محدث وجود داشته باشد. بنابراین وجود اشتراک و همسویی نسبی میان مبانی هرمنوتیک کلاسیک و پیش فهم های موجود در دانش فهم حدیث از یک سو و نقش مؤثر این نحله در اصلاح و بهبود روش های فهم حدیث و به دنبال آن افزایش بنیه و قوام مباحث فقه الحدیثی از دیگر سو، به بررسی مبانی این دو حوزه اهمیت و ضرورت ویژه ای بخشیده است. در میان طیف گسترده ای از هرمنوتیست های کلاسیک «فریدریش دانیل ارنست شلایر ماخر» نخستین پژوهشگری بود که با طرح «تئوری عام فهم متن» و رویکرد عالمانه و هنرمندانه به این مقوله موجب شد تا از آن پس، از هرمنوتیک به فن فهم هر گونه متنی تعبیر گردد. به حق که مساعی شلایر ماخر در تبدیل هرمنوتیک به علمی نظام مند و سازگار با هر متن نوشتاری و گفتاری، غیر قابل چشم پوشی است. ماخر به جهت توجه ویژه به مسأله ماهیت فهم و تفسیر و باور قلبی به اصالت سوء فهم، نیاز به این دانش را هماره برای مفسّر ضروری و در نتیجه هدف آن را ارائه روش هایی جهت رفع هر گونه بد فهمی و نیل به معنای اصیل و جوهری متن می دانست. با نظر به آنچه تاکنون بیان گردید، هدف اصلی در این نوشتار، مطالعه تطبیقی مبانی فهم حدیث علامه محمد باقر مجلسی(ره) ناظر به «مرآه العقول» (با تأکید بر اصول کافی) و مبانی فهم متن شلایر ماخر می باشد. کشف نقاط مشترک و هم سو در این مطالعه، زمینه های کاربست قواعد فهم متن این هرمنوتیست کلاسیک را در راستای تقویت هرچه بیشتر روش های فقه الحدیثی علامه مجلسی(ره) امکان پذیر می سازد.