جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این که ابن خلدون بنیانگذار جامعه شناسی نشد، واقعیتی است محرز و مساله ای است خاتمه یافته؛ اما پرسش از چرایی آن هنوز باقی است و مطالعه آن هم چنان موضوعیت و مطلوبیت دارد. البته پیش از طرح آن باید اثبات شود که او جامعه شناس بوده و به موقعیت خویش در بنیانگذاری، وقوف داشته است. این مقال در تاملی کوتاه و از طریق «خلدون شناسان»، «تلقی وی از خود» و «محتوای مقدمه»، جامعه شناسی او را احراز می کند و سپس به بررسی پرسش اصلی خویش در چارچوب جامعه شناسی معرفت و جامعه شناسی علم می پردازد که چرا ابن خلدون با وجود قابلیت های نظری و امعان نظر صریح به بنیانگذاری، نتوانست بدین عنوان نایل آید؟ به مساله از طریق بررسی مقایسه ای دو بنیانگذار بالقوه و بالفعل چنین پاسخ داده شده است که: گرچه از حیث بضاعت های فردی، ابن خلدون بر کنت فضل تقدم و حتی تقدم فضل دارد، از لحاظ شرایط ساختاری لازم برای ظهور دانش جامعه شناسی به مثابه یک علم معتبر و پایدار، این کنت بوده است که علم استقلال آن را برافراشته و آن را عملا بنیانگذاری کرده است.

اسمِ ایدئولوژی و اذعان به آن، متأخر است؛ ولی مسمای ایدئولوژی و بدیل های آن، سـابقه ای بـس بلند، شاید به اندازه مدنیت دارد. ریشۀ آن را بیش از هر چیز باید در میل انسـان بـه فـراروی از وضـع طبیعی خود جست. بر همین اساس، این مقاله معتقـد اسـت کـه اولاً هـیچ پایـانی بـر ایـدئولوژی بـه معنای عام آن متصور نیست و ثانیاً ایدئولوژیک بودنِ دین نه تنها ممکن، بلکه تنهـا صـورت ممکـن و مطلـوبِ آن اسـت. بررسـی صـدق ایـن دو مـدعا مسـتلزم اثبـات اجتنـاب ناپـذیری ایـدئولوژی و نشان دادنِ سنخیت میان دین و ایدئولوژی است. مـا ایـن دو مفـروض را بـا کـاوش هـای مفهـومی و تأمل در اقتضائات منطقی آنها احراز کرده ایم و درنهایت بـر بـی پایـانی ایـدئولوژی و ایـدئولوژیک بودن دین صحه گذارده ایم.

از میان مجموعه عوامل موثر بر میزان و نوع دینداری ، بعلت مواجهه افراد با منابع متکثر آگاهی، عوامل نگرشی در جامعه‌ی درحال‌گذار ایران،‌اهمیت ویژه‌ای یافته اند.این پایان‌نامه درصدد پرداختن به عوامل نگرشی در قالب دو سوال است: 1) رابطه میان «نگرش به دین» و «دینداری» چگونه است؟ 2) رابطه میان «انتظار از دین» و «دینداری» چگونه است؟ دینداری از دو حیث میزان دینداری و نوع دینداری مد نظر قرار گرفته است. بدین منظور پس از ارائه تعاریف دقیقی از 4مفهوم «میزان دینداری»، «نوع دینداری»، «انتظار از دین» و «نگرش به دین» به آزمون وجود و نوع رابطه میان این مفاهیم از طریق پیمایش پرداخته است.سه فرضیه اول تحقیق تایید و در نتیجه رابطه میان «نگرش به دین» حداقلی، «نگرش به دین» حداکثری و «انتظار از دین» با «میزان دینداری» معنادار بوده و نوع رابطه «نگرش به دین» و «میزان دینداری»، عِلّی بدست آمد. از میان 6 فرضیه تحقیق تنها فرضیه چهارم رد شده ومطابق یافته های تحقیق میان «انتظار از دین» و «نوع دینداری» رابطه معنادار وجود ندارد. فرضیه پنجم وششم که معناداری رابطه «نگرش به دین» با «نوع دینداری» را آزمون میکردند، تایید شدند.نتایج این پایان نامه وجود رابطه میان ذهنیت‌های دینی (شامل نگرش به دین و انتظار از دین) و عینیت-های دینی (شامل میزان دینداری و نوع دینداری) را تایید کرده و اهمیت بررسی عوامل نگرشی در تبیین دینداری را ثابت میکند.

دین ایدئولوژیک در اندیش? شریعتی و سروش موضوع مطالعات مختلفی قرار گرفته است که هر یک از زاویه‌ای این دوگانگی درک ایدئولوژیک از دین را بررسی کرده‌اند. عمده تحقیقات، فراز و فرود درک ایدئولوژیک از دین در اندیش? شریعتی و سروش را ناشی از تراوشات ذهنی آنها و تحقیقات دیگر این فراز و فرود را ناشی از برخی شرایط می‌دانند. کمتر تحقیقی به تبیین مجموعه عوامل دلیلی و علّی موثر بر فراز و فرود درک ایدئولوژیک از دین در اندیش? شریعتی و سروش می‌پردازد. پایان‌نام? حاضر فراز و فرود درک ایدئولوژیک از دین در اندیش? شریعتی و سروش را منحصراً ناشی از ذهن و یا شرایط نمی‌داند بلکه مجموعه عوامل دلیلی و علّی را تواماً در این فراز و فرود موثر می‌داند و تا حد امکان تلاش می‌کند تا مجموعه عوامل دلیلی و علّی موثر بر موضوع مورد بررسی را شناسایی و تبیین کند. منظور از عوامل دلیلی، عواملی است که در عرص? معرفت حادث می‌شود و با اختیار و آگاهی توأمان است. در این پایان‌نامه عوامل دلیلی شامل: تعریف و تلقی از مفاهیم و منابع فکری است. اما عوامل علّی، عواملی است که بر حسب شرایط اتفاق می‌افتد و ذهن بشر، خواه و ناخواه و آگاه و ناآگاه، تحت‌تأثیر آن قرار می‌گیرد. در این پایان‌نامه عوامل علّی شامل: پایگاه اقتصادی - اجتماعی، شرایط اجتماعی‌-‌‌تاریخی، شرایط محیطی(در بعد اندیشه)، زمینه‌های نهادی، حلق? اجتماعی و قدرت است.در این پژوهش با روش کلاسیک تحلیل مدارک یا به عبارتی بررسی محتوایی و نیز تبارشناسی که به عنوان رویکرد روش‌شناختی مورد استفاده قرار گرفتند؛ به بررسی محتوایی آثار مربوط به موضوع شریعتی و سروش به منظور مشخص‌کردن تعریف و تلقی آنها از مفاهیم و تأثیر آن بر فراز و فرود درک ایدئولوژیک از دین پرداختیم و از تبارشناسی به عنوان رویکرد روش‌شناختی برای در نظرگرفتن کثرت عوامل در بررسی موضوع و توجه به وجودشناسی معرفت استفاده شد. در بخش چهارچوب‌ نظری با بهره‌گیری از عامل‌های استخراجی: منابع فکری، پایگاه اقتصادی - اجتماعی، شرایط اجتماعی‌-‌‌ تاریخی، حلق? اجتماعی و قدرت که بر اساس واکاوی نظریات جامعه-شناسی معرفت برخی از صاحبنظران کلاسیک و مدرن در این زمینه به‌دست آمد و همچنین با استفاده از مدل وسنو برخی از عوامل دیگر چون شرایط محیطی (در بعد اندیشه) و زمینه‌های نهادی را در نظر گرفتیم که بر اساس آنها عوامل دلیلی و علّی موثر بر موضوع مورد نظر را بررسی و تحلیل کردیم. بر اساس یافته‌های این پژوهش، به این نتیجه رسیدیم که مجموعه عوامل دلیلی و علّی در فراز و فرود درک ایدئولوژیک از دین در اندیش? شریعتی و سروش موثر است امّا عامل قدرت در این فراز و فرود حائز اهمیت می‌باشد. شریعتی و سروش به عنوان روشنفکر دینی در «بازی قدرت» مشارکت جستند و تسلیم انگار? مسلط قدرت نشدند. شریعتی و سروش در برابر قدرت دو واکنش متفاوت از خود نشان دادند؛ درحالیکه شریعتی در برابر نفوذ ایدئولوژی‌های غربی و استبداد رژیم حاکمه با کنش فعال در برابر خواست قدرت، به مقاومت پرداخت، به عنوان راه‌حل خروج از معضلاتی که گریبانگیر جامع? آن زمان بود واکنش منفعلی در برابر مطرح‌شدن دین ایدئولوژیک و عواقب آن در جامعه داشت. سروش در برابر دینِ ایدئولوژیک به مقاومت و نقد آن پرداخت اما در برابر قدرت ایدئولوژی‌های غربی چون لیبرالیسم واکنش به نسبت انفعالی‌ای داشت.

نهضت عقلانی معتزله در دوران خلافت عباسی و همزمان با نهضت عظیم ترجمه به تعامل عقلانی با فلسفه یونان پرداخت و با استفاده و مدد از این فلسفه عقلا نی در صدد بود دین را در تحت استدلال عقلا نی قرار دهد و هر آنچه به نام دین وارد حوزه ی دین شده بود اما از پشتوانه عقلا نی و منطق بر خوردار نبود به دور اندازد و سره را از ناسره تشخیص دهد. این جنبش عظیم فکری و فرهنگی اثرات مثبتی در روند پالایش فکری جامعه اسلامی داشت، به طوری که دوره‌ای در تاریخ اسلام شروع شد که تمدن اسلامی از هر جهت پیشرفت نمود وتوسعه حاصل کرد. منحنی به قهقرا رفتن این نهضت از دوره ی متوکل عباسی شروع شد، در این تحقیق از چشم‌انداز جامعه‌شناسی معرفت، که معرفت را متاثر از عوامل سیاسی، اجتماعی و اقتصادی فرض می‌کند، به بررسی نقش عوامل سیاسی بر رواج و افول نهضت معتزله پرداختیم.در ادامه با توجه به فرضیات مستقل تحقیق که تغییرات قومی و نژادی و همچنین ضعف و قدرت در دستگاه خلافت عباسی می‌باشند به مطالعه توصیفی خلافت عباسی پرداختیم و آن را به سه دوره مجزا تقسیم کردیم. در دوره اول حضور ایرانیان در ساختار سیاسی چشمگیر نیست؛ اما در دوره دوم حضور قدرتمندانه ایرانیان در ساختار سیاسی دیده می‌شود و در این دوره است که معتزله به اوج می‌رسد. در دوره سوم که دوره افول نامیده می‌شود حضور ترکانی که روحیه نظامی داشتند و از اندیشه ساده و ابتدایی برخوردار بودند چشمگیر است.در بخش یافته‌های تحقیق به این نتیجه رسیدیم که در دوره ی اول خلافت عباسی با غلبه مطلق اعراب که با مدنیت و شهر نشینی رابطه خوبی نداشتند و در دورهسوم با غلبه مطلق ترکان در ساخت سیاسی، نهضت عقلانی معتزله مورد حمایت قرار نمی‌گیرد، اما در دوره ی دوم با غلبه ی عصبیت عمومی و حضور ایرانیان در کنار اعراب در ساخت سیاسی این نهضت عقلانی مورد حمایت همه جانبه قرار می‌گیرد ودوره ی رشد و بالندگی و توسعه آغاز می‌شود اما آغازی نافرجام.

تجربه دینی به عنوان یکی از موضوعات مورد توجه دین پژوهان، پیشینه کلامی و زمینه های اجتماعی روشنی در غرب و در مسیحیت دارد و روند فزونی گرفتنِ توجهات به سوی آن نیز، کاملاً قابل درک و ردیابی است. اما نضج و نمو آن در ایران همچون بسیاری از مفاهیم و مقولات دیگر، از روندی طبیعی برخوردار نبوده، بلکه از طریق تأملات صِرف آکادمیک و تبادلات روشنفکرانه به وقوع پیوسته است. این مقاله، بی آن که قصد ارزشیابی کلامیِ این مفهوم با نظر به آموزه های اسلامی را داشته باشد، تلاش دارد تا با اشاره به برخی از ریشه های کلامی و عقبه های تاریخی _ اجتماعیِ آن در غرب، توجه متألهین و فلاسفه دین از یک سو و روان شناسان و جامعه شناسان دین را از سوی دیگر، به لزوم بذل احتیاط و دقت نظر هر چه بیشتر در تشخیص و تدقیق مفهومی و تعیین جایگاه و مرتبت حقیقی آن در دین و نسبتش با دینداری جلب نماید