جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

توشیهیکو ایزوتسو، اسلامشناس معروف ژاپنی، در دو اثر ارزنده و مشهورش یعنی خدا و انسان در قرآن و یمفاهیم اخلاقی-دینی در قرآن مجید، دانش معناشناسی را مبنا ی کار خود قرار داد و پیشرفتی عمده در حوزه مطالعات قرآنی بویژه معناشناسی واژه ها و مفاهیم قرآن پدید آورد. ایزوتسو در کتاب مفاهیم اخلاقی ـ دینی در قرآن مجید با به کارگیری روش معناشناسی همزمانی سوسور، روابط معنایی مفاهیم عمده قرآن را به شیوهای روشمند یعنی بر اساس معیارهای علمی قابل قبولی همچون روابط همنشینی، جانشینی، تضاد، ترادف و .. . بافت کلام، مشتقّات واژه در قرآن، وجوه معانی هر مشتق در کاربرد قرآنی و... از قرآن استخراج کرده و به تجزیه و تحلیل برخی از مهمترین مفاهیم اخلاقی قرآن بویژه مفهوم ایمان پرداخته است. در مقالة حاضر، ابتدا مبانی ایزوتسو در فهم مفاهیم اخلاقی قرآن شناسانده شده و در ادامه تعریف مفاهیم اخلاقی قرآن و نیز دوگانگی بنیادی نظام اخلاقی زمان قرآن از نگاه ایزوتسو، تعریف معناشناسی همزمانی و روشهای ایزوتسو در فهم مفاهیم اخلاقی قرآن تبیین شده است. سرانجام، برا ی عرضه روشنتر روش ایزوتسو تحلیل او از واژه ایمان به عنوان نمونه بررسی شده است.

فضل‌الرحمان (د 1988) را مى‌توان یکى از اصیل‌ترین و تأثیرگذارترین نواندیشان دینى مسلمان در قرن بیستم دانست. سنگ ‌بناى اندیشه اصلاح‌گرایانه فضل‌الرحمان رویکرد نوگرایانه او به قرآن است و تاریخ در قرآن‌شناسى او جایگاهى ویژه دارد. رویکرد تاریخى فضل‌الرحمان به قرآن هم در دریافت او از ماهیت وحى قرآنى، هم در نگرش او به فرایند فهم و تفسیر قرآن، و هم در نگاه او به روش‌شناسى مطالعه قرآن بازتاب یافته است. در مقاله حاضر اهمیت نگاه تاریخى در این سه حوزه از نگاه فضل‌الرحمان و نتایج آن نشان داده شده است. فضل‌الرحمان در بحث از ماهیت وحى بر اوضاع و احوال زمانه پیامبر(ص) تأکید کرده که براى تفسیر قرآن در دوره جدید «نظریه دو حرکتی» را مطرح ساخته و در مطالعات قرآنى از رویکرد نقد تاریخى در برابر تحلیل ادبى دفاع کرده است.

«اعجاز قرآن» مفهومی پیچیده و نظریه‌ای چندوجهی در تاریخ اندیشه‌ی اسلامی است. برای درک هرچه دقیق‌ترِ چنین‌ مفهوم یا نظریه‌ای، بی‌شک یکی از ضروری‌ترین کارها بررسی اسباب و زمینه‌های شکل‌گیری آن مفهوم و آگاهی از تحولات فکری منتهی به آن نظریه خواهد بود. در این میان، گاه ظهور و انتشار نسخه‌های خطی مغفول‌مانده در گوشه‌ی کتابخانه‌ها به فرایند پژوهش درباره‌ی این تحولات کمک شایانی می‌کند. در مقاله‌ی پیش‌ِرو، نویسنده با بهره‌گیری از برخی تألیفات تازه‌یافته‌ی معتزلیان بصره کوشیده است تا بر تکاپوهای فکری عالمان مسلمان در سده‌ی سوم و چهارم هجری پرتوی بیفکند. بر اساس این منابع، او از یک‌سو به اختلافات فرقه‌های گوناگون اسلامی درباره‌ی تلقی از نبوت توجه کرده و از دیگر سو به پاسخ‌های عالمان اسلامی به منکران نبوت پیامبر اسلام پرداخته و از این طریق کوشیده است تا فرایند تبدیل این استدلال‌ها و جدل‌ها را به نظریه‌ای دقیق و سامان‌یافته یعنی «اعجاز قرآن» نشان دهد. ازجمله‌ی نکات قابل‌توجه مقاله تأکید بر این نکته است که نظریه‌ی اعجاز قرآن به‌دست اشاعره (ازجمله باقلانی) شکل‌ نگرفته، بلکه مجموعه‌ی تلاش‌های گروهی از متکلمان معتزله‌ی بصره (ازجمله ابوعلی جبائی و حلقه‌ی او) در قالب بحث‌هایی چون «تثبیت دلائل النبوة» نقطه‌ی آغازی برای نظریه‌پردازی‌ متکلمان بعدی در این باب بوده است. مقاله‌ی حاضر، اگرچه سی‌وچند سال پیش نوشته شده، همچنان حاوی نکات بدیع و جالب‌توجهی درباره‌ی موضوع اعجاز قرآن و برخی نکات جنبی مرتبط با آن در علم کلام است، که در نوشته‌های فارسی راجع به این قبیل موضوعات کمتر موردتوجه بوده است. ریچارد مارتین، نویسنده‌ی مقاله، در حال حاضر استاد بازنشسته‌ی مطالعات دین در دانشگاه اِموری ایالات متحده و صاحب تألیفات متعدد در حوزه‌ی روش‌شناسی مطالعات اسلامی و تاریخ اندیشه‌ی دینی در اسلام است.

آندرو ریپین (Anndrew Rippin) از مشهور ترین قرآن پژوهان غربی معاصر و استاد تاریخ در دانشگاه ویکتوریا در کانادا است. وی مقالات چندی در قرآن پژوهی داشته و با برخی دائره المعارف های مشهور مانند EI و ER و EQ همکاری داشته است. ترجمه مقاله تفسیر وی را که در E2 (ویراست دوم دائره المعارف اسلام، جلد دهم، لیون، 2000) درج شده است، در پیش رو دارید. وی در این مقاله پس از بررسی اصطلاح تفسیر، به تلاشهای گوناگون برای دسته بندی تفاسیر بر حسب عناصر تأثیرگذار بر فرآیند تفسیری می پردازد، عناصری مانند علوم ادبی، فقه، کلام و تاریخ ، و در ادامه از توجه مفسران به منابع پیشین و آراس مفسران گذشته سخن می گوید. سپس تاریخ تفسیر را به چهار دوره : پیدایش، کلاسیک، بالندگی و معاصر تقسیم کرده ویژگیها و تفاسیر هر دوره را به گونه گذرا یادآور می شود. در این میان دوره معاصر به صورت گسترده تری معرفی شده است.

یکی از روشهای تربیتی قرآن، بیان اوصاف بندگان صالح خداوند و ترغیب مؤمنین به کسب خصال ستوده آنان است. در این میان «صدق» با توجه به مفهوم عام و گسترده آن، از جایگاه ویژه ای برخوردار می باشند که از دو جنبه می توان به آن نگریست. این دو نگرش تشکیل دهنده ی دو بخش اصلی این پایان نامه هستند. بخش اول به صدق اخبار و اقوال بدون در نظر گرفتن نیت و انگیزه آنها می پردازد. این بخش عهده دار بررسی این مطلب است که آیا گفتار صادر شده از یک شخص، شایسته عنوان «صدق» است یا «کذب» ، که در نتیجه گوینده آن صادق یا کاذب نامیده می شود. به عبارت دیگر بحث از تطابق یک گزاره با امر واقع و همچنین یک حکم با حقیقت نزد خدا در این بخش انجام می پذیرد. در فصول مختلف این بخش از صدق خداوند به عنوان حق مطلق، صدق فرستادگان او به عنوان حاملان حقیقت صدق و کذب درمیان نوع انسانها سخن به میان می آید. اما در بخش دوم، صدق معنای رفتاری به خود می گیرد که گاهی در مقابل «صدق خبری» از آن به «صدق مخبری» تعبیر می گردد. این بخش به دو فصل «صدق شخصیتی» و «صدق در هدف» تقسیم گردیده است. «صدق شخصیتی» که شامل رفتار شناسی انسان صادق به معنای اعم آن است، خود دارای دو معناست: «ایستادگی بر قول وپیمان» که در وفای به عهد و امانتداری متجلی می شود ودیگری «هماهنگی ظاهر و باطن» که به معنای عدم مغایرت قول با اعتقاد درونی است و در تضاد با نفاق قرار می گیرد .در فصل «صدق در هدف» انگیزه و هدف صادقانه شخص در برخورد با دیگران مدنظر است که این معنی در ارتباط با مفاهیمی چون حیله و فریب فهمیده می شود.