جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دولت فاطمی و سلاطین ایوبی با ترسیم سیاست‌های مذهبی برای رسیدن به اهداف خود، نهادهای آموزشی را بهترین وسیله برای اِعمال آن برگزیدند. در این تعامل سیاست‌های مذهبی(عامل) اثرات مستقیم یا معکوسی در عناصر نهادهای آموزشی داشته است. پرسش اصلی در این پژوهش آن است که سیاست‌های مذهبی در ابعاد کلامی و فقهی فاطمیان و ایوبیان چه نقش و تاثیری در پیدایش، اهداف و عملکرد، مواد و متون نهادهای آموزشی آنان داشته است؟ یافته‌‌های این پژوهش نشان می‌دهد، فاطمیان در مغرب و مصر سیاست‌های مذهبی همچون: ادعای امامت و خلافت بر جهان اسلام، گسترش مذهب اسماعیلی، تدوین و اجرایی کردن فقه اسماعیلی، مبارزه با مدعیان خلافت، انتساب خود به اهل بیت(ع)و استفاده از فرهنگ موعودگرایی، طرح شعار برقراری عدالت اجتماعی و رفع ظلم، تسامح مذهبی و تقدم عقل بر نقل و... به وسیله نهادهای آموزشی اجرایی کردند که اثرات مهمی همچون: تاسیس مراکز علمی، تبلیغی و تحقیقاتی متعدد مثل جامع الازهر، دارالعلم الحاکم و کتابخانه‌ها و محوریت علوم اهل بیت(ع) درمواد درسی تفسیر، حدیث و فقه، با تدریس آثار قاضی نعمان و ابن کِلّس، ورود فلسفه به مراکز آموزشی و جذب و حمایت از فیلسوفانی همچون حمیدالدین کرمانی، ابویعقوب سجستانی، الموید فی الدین شیرازی، مدارای فکری با برگزاری جلسات مناظره وآزاد اندیشی، عدم محدودیت در پذیرش استاد و دانشجو از جهت مذهب، و جمع آوری و حفظ تراث علمی از هر مسلک و مذهب، در نهادهای آموزشی به جا گذاشت. با تسلط سلاطین ایوبی بر مصر و شام و با اِعمال سیاست‌‌های مذهبی همچون: گسترش مذهب تسنن و اقتدار خلافت عباسی، سیاست اتحاد مذهبی بین مصر و شام و عراق، تعصب مذهبی و مقابله با تشیع، رواج فرهنگ وقف در امر مدارس دینی، استفاده از فرهنگ جهاد برای مقابله با صلیبیان، تاثیراتی همچون: تعطیلی و از بین رفتن مراکز تعلیمی و تحقیقی فاطمیان، ایجاد مدارس متعدد علمیه سُنی، محدودیت در پذیرش طلاب و استادان، کنترل نهاد علما، قدرت گیری فقهای اهل سنت، طرد فلسفه و فیلسوفان، سیطره اهل حدیث و رشد فزاینده صوفی گری در نهادهای آموزشی، اثر گذاشت. این پژوهش بر اساس روش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از منابع، ماخذ و مطالعات تاریخی و با هدف بررسی رابطه بین سیاست‌های مذهبی و نهادهای آموزشی در دوره فاطمی و ایوبی، انجام شده است. پرداختن به نقش سیاست‌های مذهبی در ابعاد کلامی و فقهی دو دولت فاطمی و ایوبی در نهادهای آموزشی آنان موضوعی تازه و پژوهشی نوآورانه است که در این رساله واکاوی و تدوین شده است.

سیر تطور فرقه اسماعیلیه و انشعابات درونى آن, راهگشاى مطالعه مناسبات اسماعیلیان با مخالفان است. اوج این مناسبات در قرن پنجم و ششم هجرى که مصادف با جنگ هاى صلیبى است تعریف مى شود. دشمنى تشیع با این فرقه بیشتر در چارچوب اعتقادى قابل بررسى است, اما مناسبات خصمانه جریان عمومى اهل سنت با آن ها علاوه بر توجیه مکتبى و اعتقادى, بیشتر در بستر سیاسى قابل تإمل است و این بدان علت است که دو جریان فراگیر حامى اهل سنت یعنى ((خلافت عباسى)) و ((سلطنت سلجوقى)) از دو سو تهدید مى شوند: یکى دولت ریشه دار و مقتدر مستعلوى مصر و دیگرى دولت سیاسى و نظامى الموت; اولى رقیب عباسیان در خلافت بوده و دومى بر هم زننده کیان سلجوقى در چند دهه. موضع گیرى اسماعیلیان نزارى نسبت به جنگ صلیب هم در این رهگذر شکل مى گرفت. نزاریان شام به عنوان یک اقلیت سیاسى نظامى براى حفظ موقعیت خود در منطقه, مناسبات خود را با طرفین صلیبى و سلجوقى تعریف مى کردند.

جنگ هاى صلیبى آن بخش از تاریخ اسلام و مسیحیت است که بیشتر از منظر غربى ها تحلیل شده و اروپاییان پیش و بیش از مسلمانان به بررسى و پژوهش در مورد آن پرداخته اند. مسلمانان خصوصا نخبگان آن ها در قرون پنجم و ششم هجرى, به جنگ هاى صلیبى, به عنوان یک حادثه درجه دوم نگاه کرده اند. این دیدگاه علاوه بر فرعى دانستن جنگ هاى صلیبى, در مدرسه تاریخ نگارى اسلامى هم اثر گذاشت و این تإثیر, در نادیده گرفتن نقش تاریخى اسماعیلیان متجلى شد, به طورى که مقاومت و پایدارى فاطمیان مصر در مقابل صلیبى ها مورد غفلت قرار گرفت و حتى آن دولت به عنوان دعوت کننده صلیبى ها به مشرق زمین معرفى شد. این مقاله بر آن است تا با بهره بردارى از متون و منابع تاریخى, نقش واقعى شیعیان فاطمى در جنگ هاى صلیبى را تبیین نماید.

استقرار فاطمیان در جنوب دریای مدیترانه سبب شد که این دولت برای تحکیم و توسعه قدرت خود در پهنه این دریا به تقویت نیروی دریایی و ساخت کشتی و تهیه ادوات و تجهیزات نیروی دریایی اهتمام ویژه ای داشته باشد، چندان که دیوانی برای نظارت بر امور نیروی دریایی تاسیس کرد. در این مقاله وجوه مختلف نیروی دریایی فاطمی بررسی شده است.

جنگ های صلیبی در شرایطی آغاز شد که اوضاع نامساعد سیاسی، اجتماعی و فرهنگی به همراه درگیری های فرقه ای، بر جامعه اسلامی حاکم بود. محققان بر این باورند که تداوم این شرایط در دوره جنگ های صلیبی و پس از آن، موجب عدم رویکرد مذهبی نزد مورخان مسلمان نسبت به جنگ های صلیبی از دیرباز شده است. در پژوهش حاضر این پرسش مطرح است که نگرش مذهبی مورخان مسلمان نسبت به جنگ های صلیبی چه بود.نگارندگان، برای پاسخ به این پرسش، با به کارگیری روش توصیفی - تحلیلی و آماری نسبت به داده های تاریخی و اصطلاح ها و واژه های مذهبی مورد استفاده در منابع آن دوره، از سوی مورخان مسلمان، و با تاکیدشان بر شاخص های مذهبی، بر آن اند نشان دهند که بر اندیشه مورخان مسلمان راجع به جنگ های صلیبی نگرش مذهبی حاکم بود؛ و نتیجه مبین آن است که، پس از تسخیر بیت المقدس، مورخان مسلمان با انگیزه و نگاهی دینی حوادث جنگ های صلیبی را مورد پیگیری قرار دادند و این انگیزه دینی با ظهور فرماندهانی چون عمادالدین زنگی، نورالدین زنگی و صلاح الدین ایوبی، با تاکید بر جنبه جهادی این جنگ ها علیه صلیبی ها از سوی مورخان مسلمان تشدید شد.

فرقه فکری و مذهبی معتزله از همان آغاز پیدایش یعنی 131 هجری فراز و نشیب های فکری و سیاسی بسیاری را سپری نمود. در زمان مامون عباسی به شکوفایی و توانمندی شایانی رسید به گونه ای که سران آنها پست های حساس دولتی از قبیل قضاوت را در اختیار داشتند، ولی در زمان متوکل به سردی گرائید و حتی علیه آنها دست به تبلیغات زده شد و از نظر درون گروهی نیز اختلافات و انشعاباتی پیدا کردند، اگر چه تاثیر آموزه های آنان در نهضت های نوین اسلامی هویدا است اما تنها می توان دو قرن دوم و سوم هجری قمری را اوج شکوفایی و تاثیر گذاری این فرقه در جریانات فکری تاریخ اسلام دانست. پایان نامه حاضر تلاش نموده تا علاوه بر بررسی پیشینه اعتقادی قوم عرب و حوادث تاریخی صدر اسلام و نقش آنان در بستر سازی مناسب جهت ظهور فرقه ها به نقش فرقه های مرتبط قبل از معتزله بپردازد و از سویی دیگر پیشینه تاریخی و مختصری از سیر تحولات سیاسی فکری معتزله را مورد بررسی قرار دهد. برای آگاهی اجمالی از این مهم ابتدا ضمن بررسی خاستگاه فکری این نحله به ادامه حیات آن در دوره های مختلف تاریخی تا قرن سوم هجری می پردازیم و عوامل افول و انحطاط فکری، اجتماعی این مکتب را بازگو می‌نماییم.