جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

رابطه بین قرآن و کتاب مقدس از موضوعات مورد علاقه محققان غربی است. آنجلیکا نویورت در مطالعات قرآنی خود با رویکردی زبان‌شناختی به تبیین این رابطه می‌پردازد. وی با انتقاد از تحقیقاتی که قرآن را کپی عربی انجیل و یا اقتباس از مسیحیت قلمداد کرده‌اند، قرآن را کتابی مقدس و مستقل می‌داند که از سویی توانسته است نقطه اوج کتاب مقدس بودن را به نمایش گذارد و از سوی دیگر، به اهداف الهیاتی خود جامه عمل بپوشاند. نویورت فرایند و چگونگی تخاطب قرآن با مخاطبانش را به شکل شفاهی و به مثابه یک درام بررسی می‌کند. وی قرآن را متنی ارتباطی و در تعامل با مخاطبان می‌داند که توانسته به اشکالات و پرسش‌های آن‌ها پاسخ دهد. محققان در این مقاله با بهره‌گیری از رویکرد توصیفی ـ تحلیلی ابتدا به مرور نظریه نویورت و نیز نظریه کنش ارتباطی هابرماس پرداخته و سپس کاربست نظریه هابرماس را توسط نویورت تبیین نموده‌اند. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که نویورت از «نظریه کنش ارتباطی» یورگن هابرماس بهره برده است. نویورت در بررسی درزمانی و سوره‌نگر خود برای تبیین یگانگی و استقلال قرآن در برخی موارد دچار خلط با رویکرد مسیحی شده است.

بررسی حاضر از رویکرد تفسیرگرایی فکری، علمی و اجتماعی به فهم و تحلیل عوامل تأثیرگذار در سیر تطورات نگارش‌های علوم قرآن می‌پردازد. هشت کتاب علوم قرآن در قرن 6 تا10 با قید تأثیرگذاری در دوره خود، محلّ بررسی در این تحقیق بوده است. از روش اسنادی و تحلیل تاریخی در انجام عملیات تحقیق، و برای تجزیه و تحلیل اطلاعات و ارائه الگوی نهایی، از نظریه مبنایی (GT) استفاده شده است. یافته‌های به دست‌آمده شامل 18 مقوله در سیر تطور بوده که به تفکیک عوامل با ضریب تأثیر بالا، متوسط و کم بیان شده است. همچنین الگوی نهاییِ عوامل مؤثر در تطور سیر نگارش‌های علوم قرآن در قالب نظریه مبنایی ارائه‌شده و اجزاء آن عبارت‌اند از: عوامل علّی شامل شخصیت فردی نویسنده، تخصص علمی نویسنده، عوامل فرهنگی اجتماعی دوره نویسنده، همنشینان نویسنده و تأثیرپذیری وی از مصادر و نویسندگان قبل و تأثیرگذاری نویسنده بر مصادر و نویسندگان بعد، هویت و اصالت متن نگارشی ـ اعم از ساختار، کارکرد و محتواـ ؛ عوامل زمینه‌ای مثل شرایط زمان و مکان جغرافیایی، مهاجرت و مسافرت‌های متعدد نویسنده، جامعیت عناوین منبع، قدمت و شهرت نگارش و نویسنده؛ عوامل میانجی مثل شخصیت اخلاقی نویسنده، عوامل سیاسی و اقتصادی دوره وی، حریت و آزاداندیشی یا تعصب نویسنده. در ضمن راهبردها و پیامدهای حاصل نیز بیان شده است.

چکیده پاتریشیا کرون و مایکل کوک، در نظریۀ هاجریسم مدعی شده‌اند که اسلام، خاستگاه هاجری داشته است. این فرضیه می‌گوید که خاستگاه اصلی اسلام نه در شهرهای مکه و مدینه، بلکه در منطقه‌ای در شمال ‌غربی شبه‌جزیرۀ عربستان بوده که از نظر تاریخی، به‌خصوص در منابع یهودی، محل سکونت هاجریان محسوب می‌شده است. استناد آنها در این فرضیه نیز بر یکسان بودن مهگرایه (هاجریان) و مسلمانان، تطبیق بعضی نام‌های ذکرشده در کتاب مقدس بر اماکن اسلامی و قبلۀ اول بودن پتراست. این مقاله نشان می‌دهد که دلایل ارائه‌شده برای این مدعا، هم از جنبۀ فهم متون تاریخی و هم از نظر علت‌یابی انحراف محراب مساجد اولیه از قبله، دارای استحکام نیستند.

وجود احادیث جعلی در بین روایات رسول خدا۹ و ائمه‏هدی: واقعیتی غیر قابل انکار است. در این نوشتار دربارۀ آغاز جعل حدیث، کیفیت حدیث جعلی، معیار بازشناسی روایات ساختگی عمدی از غیر عمدی و وجود روایات جعلی در کتب معتبر حدیثی پرسش‏هایی طرح شده است و پاسخی شایسته یافته است. دستاورد مقالۀ حاضر آن است که روایات جعلی عمدی در بین روایات شیعه و سنی قبل از تدوین کتب حدیثی فراوان بوده است ولی فقها و محدثان با راهنمایی اهل بیت: روایات جعلی را از میراث حدیثی پاکسازی کرده اند و از این رو دانشمندان شیعی از توصیف روایت جعلی در کتب معتبر شیعی - جز در مواردی قطعی ـ باید پرهیز کنند.

در روزگار کلینی کاربست حیل در فقه اسلامی نظریه‏ای شایع و فراگیر است و تقریباً در غالب ابواب فقهی حضور جدی دارد و اعتبار آن نزد جمهور فقیهان مسلّم و قطعی است. از جمله ادله طرفداران نظریه جواز حیل در مسأله زنای مریض، تبدیل مجازات حد زنا از شلاق به ترکه صدتایی از شاخه خرما با استناد به آیه (وَ خُذْ بِیَدِکَ ضِغْثًا فَاضْرِبْ بِهِ وَ لَا تَحْنَثْ) است. کلینی مضمون این دلیل را با اسانید خود از امام صادق۷ گزارش کرده است. اعتبارسنجی گزارش‏های کلینی، تفاوت‏ها و تمایزهای آن با دیگر گزارش‏های موجود در جوامع حدیثی امامیه و اهل سنّت، مسأله اصلی این نگاشته است. برآیند پژوهش، مناقشه در یک گزارش کلینی است که تمایزها و تفاوت‏های آن با سایر گزارش‏های شیعی و اهل سنّت را ضمن چند فرضیه، تبیین نمودیم و در نهایت در طبقه‏بندی کلینی در زمره طرفداران پارادایم جواز حیل در استدلال به آیه فوق، در مسأله حد زنا مریض، تردید شده است.

نظریه توسعه معنایی الفاظ قرآن که به دیدگاه «روح معنا» معروف شده، به‌واسطه تجرید امور مادی و حسی، چنان معنای وسیعی به لفظ می‌بخشد که بسیاری از استعمالات معقول و غیرمحسوس آن را نیز حقیقت می‌شمارد. غفلت از بررسی ادله این نظریه، موجب سوء فهم‌های متعددی از سوی پژوهشگران گردیده است. در این مقاله ادله دو تن از بزرگ‌ترین مطرح‌کنندگان نظریه، یعنی فیض و علامه طباطبایی بررسی گردیده است. هیچ‌کدام از این دو اندیشمند این نظریه را به ممنوعیت استعمال مجاز در قرآن و یا تطابق عوالم مستند ننموده‌اند. هردو اندیشمند باوجود تفاوت در بیان نظریه و دلایل مطروحه، در استناد این نظریه به ادله عقلی و ظواهر برخی متون آیات و روایات اشتراک دارند. از استدلال بیان‌شده توسط ایشان معلوم می‌گردد این نظریه تنها در برخی الفاظ به‌کاررفته در آیات و روایات جاری است و اشکالاتی که برخی به‌زعم اجرای این نظریه در تمامی الفاظ مطرح نموده‌اند، موجه نخواهد بود.

تاد لاوسن از خاورشناسان معاصر، در مقالۀ «هرمنوتیک تفسیر پیشامدرن اسلامی و شیعی»، تلاش دارد گونه‌ها و تطور تاریخی رخ‌داده در هرمنوتیک تفسیر شیعۀ دوازده­امامی را توصیف و ارزیابی کند. بر پایۀ این مقاله، تفسیر امامیه از پدیداری تا دورۀ معاصر، چهار گونه هرمنوتیک ولایت‌محور، مصالحه، عرفانی – باطنی(ناشنوایی هرمنوتیک) و فلسفی–ولایی را گذرانیده است؛ چرخش هرمنوتیک شیعه از امام به مفسر در تبیین قرآن و عجین شدن آن با رهیافت‌های عرفانی و فلسفی، از ویژگی‌های دوره‌های دوم تا چهارم محسوب می‌شود. تطورات رخ‌داده در ادوار چهارگانۀ هرمنوتیک شیعی، از اوضاع فرهنگی-سیاسی جامعۀ شیعی، ظهور نخبگان علمی شیعه، و اثرپذیری عالمان امامی از رهیافت‌های اعتزالی، عرفانی و باطنی اهل سنت متأثر بوده است. در این میان، نقش حکومت‌های شیعی مانند آل­بویه و صفویه و ظهور عالمانی چون: سَیَّد مُرْتَضی، سَیَّدحِیْدر آمُلی و مُلاصَدرا، در شکل‌گیری گونه‌های جدید هرمنوتیک برجسته به ‌نظر می‌رسد. در این مقاله، دیدگاه‌های لاوسن مطرح و کاستی‌های آن نشان داده شده است.

داستان آدم(ع) در قرآن هماره مورد تردیدها و ابهاماتی درباره‌ی اصل وجود تاریخی آدم(ع)، احکام خاص شریعت آدم(ع) و پیامبری وی بوده است. باز پژوهی تفاسیر قرآن نشان داد که در مجموع، سه دسته شبهه درباره‌ی شخصیت، شریعت و عصمت آدم(ع) وجود دارد. این شبهات در عصر حضور اهل بیت(ع) مطرح بودند و قرینه‌ای بر کهن بودن این شبهات است. مستندات روایی این شبهات، از اعتبار لازم برخوردار نیستند و محتوای آن‌ها متأثر از انگاره‌ی عصمت زدایی از انبیاء است و رویکرد اخباری نیز در ترویج آن‌ها نقش آفرین بوده است؛ در این مقاله هر یک از شبهات مبتنی بر مبانی امامیه در تفسیر قرآن درباره‌ی‌ داستان آدم(ع) ارزیابی و پاسخ داده شده است.

آیات 74 و 80 سورۀ کهف از نمونه آیاتی به‌شمار می‌‌روند که در نگاهی سطحی با برخی از مبانی اعتقادی و تشریعی اسلام همسو نیستند. حکم به‌‌ قتل‌‌ غلام پیش از اثبات جرم او و توجیه این عمل با قرائنی چون علم به کافرشدن وی در آینده یا ترس ‌‌و اکراه از وقوع این رخداد، اساسی‌ترین اشکال ظاهری این آیات است. برخی از مفسران کوشیده‌‌اند تا با بهره‌‌مندی از رهیافت‌‌های ‌‌روایی، ادبی، فقهی، کلامی و عرفانی راه‌‌حلی برای ‌‌این‌‌ مسئله پیدا کنند. آنان با استناد به ادلۀ نقلی و عقلی، تحلیل‌‌هایی از ماجرا ارائه کرده و در این ‌‌راستا، غالباً از جریان‌های ‌‌تفسیری وابسته به آن تأثیر پذیرفته‌‌‌اند. پژوهش‌‌ حاضر با رویکرد تحلیلی- انتقادی، پس از بازیابی هریک ازاین ‌‌رهیافت‌ها، به تبیین‌‌ نگره‌‌های ‌‌موجود و ارزیابی آنها پرداخته، و تأثیر مکاتب ‌‌تفسیری مختلف را در تحلیل‌‌های ‌‌مفسران شیعه و اهل‌‌‌سنت در طول تاریخ‌‌ تفسیر قرآن بررسیده ‌‌است. دراین‌‌‌میان، به‌‌نظر می‌‌رسد رهیافت‌‌ کلامی و به‌ویژه نگرۀ‌‌ باورمندی به حکمت‌‌ الهی بیشتر از راهکارهای ‌‌دیگر گره‌‌‌‌گشا بوده، و ضمن هم‌‌خوانی با اصول و فروع دین، با سایر رویکردها هم تعارضی نداشته ‌‌است.