جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پرسش دربارة اينکه آيا خداي تعالي صفت دارد و اگر آري، داراي چه نسبتي با ذات الهي است، مجموعه‌اي از مباحث را در انديشة اسلامي فراهم كرده است که معمولاً زيرعنوان توحيد صفاتي دسته‌بندي مي‌گردند و امروزه با عنوان «هستي‌شناسي اوصاف الهي» شناخته مي‌شوند. اين مباحث به‌لحاظ تاريخي از همان قرن اول هجري در ميان انديشمندان مسلمان مطرح بوده‌اند و هريک براساس مباني‌ و پيش‌فرض‌هاي دستگاه فکري خود، به نظريه‌پردازي دربارة آنها پرداخته‌اند. يکي از مهم‌ترين نظريه‌ها در اين زمينه، نظرية نيابت است که واکنش‌هاي مختلفي را به خود ديده است. در اين مقاله با نگاهي تحليلي ـ تاريخي، به بازخواني نظرية نيابت و شناخت ارکان آن پرداخته‌ايم و ضمن اثبات وجود چنين نظريه‌اي در ميان معتزله، باورمندان به آن را از معتزله و ديگر مذاهب بازشناسي كرده‌ايم. براين‌اساس به اين نتيجه رسيده‌ايم که اين نظريه تبييني براي نفي صفات است و تحويل آن به نظرية عينيت صدرايي درست نيست.

دین در ابعاد گوناگونى همچون پى‏ریزى نظام ارزشى، فراهم آوردن ضمانت اجرایى و تقویت انگیزه درونى به یارى اخلاق مى‏شتابد و آدمیان را به تهذیب و تزکیه روحى فرا مى‏خواند . پیوند دین و اخلاق از زوایاى گوناگونى قابل بررسى است و نویسنده در این نوشتار به نقد دیدگاهى پرداخته که از تقابل دین و اخلاق سخن مى‏گوید و اخلاق دینى را تعبیرى خود متناقض مى‏خواند .

یکى از پیش‏فرضهاى پذیرش دین این است که برخى از نیازهاى بنیادین آدمى جز با دین‏باورى برآورده نمى‏شود . امروزه کسان بسیارى با بهره‏گیرى از دانش‏هاى جدید، نیازهاى اصیل انسانى را مى‏کاوند و به پاسخ‏گویى این پرسش مى‏پردازند که «آیا مى‏توان از چنین نیازى سخن گفت؟» نویسنده در این مقاله به برخى از نیازهاى روانى آدمى اشاره کرده و براى تبیین پاسخ‏گویى دین به این نیازها از سخنان امام على علیه السلام بهره فراوان برده است .

این کتاب برای دانشجویان رشته فلسفه اسلامی به عنوان منبع مبنایی در کلام جدید تدوین شده و مشتمل بر دوازده فصل است . نویسنده ابتدا کلیاتی در مورد مطالعات دین پژوهی ، تعریف دین و ویژگی های آن ، انواع دین ، رابطه دین و فلسفه و ارتباط فلسفه دین با کلام جدید ارایه نموده و سپس خاستگاه دین و منشا آن و دیدگاه های مختلف در این زمینه را مطرح کرده است . در ادامه وی به اثبات وجود خدا و براهین مربوط به آن اشاره کرده و در این راستا به برهان وجودی ، برهان صدیقین ، براهین جهان شناختی مانند برهان نظم و فطرت و سایر براهین پرداخته و صفات خداوند و ابعاد گوناگون آن جایگاه شرور در نظام آفرینش و نیاز بشر به دین به جهت عطش جاودانگی که در درون اوست را مورد بحث و بررسی فلسفی و کلامی قرار داده است . مباحثی مانند زبان دین ، رابطه عقل و وحی و دین و فلسفه ، تجربه دینی ، کثرت گرایی دینی ، ابعاد اجتماعی دین و نقد سکولاریسم ( جدایی دین از سیاست و نسبت بین دین و اخلاق از دیگر مندرجات این نوشتار است . کلام جدید از سوی سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها ( سمت ) با همکاری مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی ( ره ) در ۴۴۰ صفحه و در سال ۱۳۹۱ منتشر شده است. همچنین این کتاب درسنامه‌ای پژوهش‌محور در موضوع کلام جدید یا همان (فلسفه دین) است، که برای طلاب و دانشجویان، تدوین شده است. از منظر نویسنده آنچه در میان مسلمانان، دست کم از قرن دوم هجری، به «علم کلام» شهرت یافته، دانشی است که به تبیین و اثبات عقاید اسلامی و دفاع از آنها می‌پردازد. این علم – به دلیل آنکه مبانی عقیدتی و «اصول دین» (و در رأس آنها، مسئله توحید و صفات خداوند) را بررسی می‌کند – به نامهای دیگری چون «فقه اکبر» (در برابر فقه اصغر که بیان تکالیف عملی و «فروع دین» را بر عهده دارد)، «علم توحید و صفات» و «علم اصول دین» نیز خوانده شده است. از دیدگاه نویسنده در عصر حاضر گاهی وصف «جدید» را نیز به «کلام» می‌افزایند و از تعبیر «کلام جدید» استفاده می‌کنند، چرا که در آن برخی از چالشهایی را که دین در دنیای جدید ( همچون مسئله شر، عقل و وحی، تجربه دینی) با آنها روبه‌روست، بررسی می‌کند.

معصومان به اقتضاي حکمت و مراعات سطح فهم مخاطب، بعضي از واقعيات را از مخاطبان مخفي مي‌کردند. «اخفاي واقع» از دو جهت به واقع‌نمايي گفتار معصومان آسيب مي‌زند: 1- اگر «اخفاي واقع» حکيمانه است، مي‌توان ادعا کرد: واقعيت بالکل با آنچه بيان گرديده، متفاوت است و به خاطر ناتواني از فهم، ارائه نشده است. برخي از شقوق اين فرض مستلزم کذب کلي قرآن و گزاره‌هاي عقلي است، پس اين احتمال مردود است. 2- احتمال دارد با کنار هم قرار دادن «نگفته‌ها» و «گفته‌ها»، برداشت کنوني ما از واقعيت، کاملاً تغيير کند و گفته‌هاي معصومان ديگر واقع‌نما نباشد. هرچند برخي براي پاسخ به جهت 2 با پيش‌فرض اينکه «نگفته‌ها» در طول «گفته‌ها» است، به اصول حکمت متعاليه و عدم بخل خداوند تمسک جسته‌اند، اما اولاً، اين پاسخ کامل نيست. ثانياً، جهت 2 تنها واقع‌نمايي گفته‌هاي در هم تنيدۀ معصومان را مخدوش مي‌کند، نه همۀ گفته‌ها را. ثالثاً، حتي در معارف در هم تنيده، با «لابشرط» کردن گزاره‌ها، واقع‌نمايي حداقلي گفته‌ها حفظ مي‌شود. رابعاً، مصاديق اخفاي واقع غالباً دربارۀ ولايت تکويني، شئون امام ومانند آن است که کف و سقف آن معين شده است.

در این مصاحبه به بررسی کلام جدید و مباحث مطرح در فلسفه دین پرداخته می‌شود. نسبت کلام جدید با فلسفه دین و کلام قدیم هم مورد بحث قرار می‌گیرد. در میان این مباحث هم به نظرات اندیشمندان این حوزه و تقسیمات و انشعابات این موضوع اشاره می‌شود. در پایان نیز پیشنهاد عملی به طلاب علاقه‌مند داده می‌شود.