جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هدف: هدف نگارنده در این رساله تبیین تقارب، همسانی و سازگاری وحدت‌وجود عرفانی با عنوان توحید ناب با توحید مستفاد از آیات و روایات (منبع اصیل اسلامی) است هرچند این مهم به‌صورت پراکنده در کتب عرفانی وجود دارد اما در این رساله کوشش شده است تا به‌صورت اثری ویژه و مستقل و تخصصی موردبررسی قرار گیرد. این تبیین همچنین می‌تواند پاسخ گوی شبهات متعدد وارده از سوی مخالفان و موجب تقریب میان دیدگاه‌های مختلف باشد.روش‌شناسی پژوهش: روش ما در این رساله، روشی تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای در مبانی عقلی و نقلی است و علاوه بر بهره‌مندی از کتاب‌ها و مقالات، از نرم‌افزارهای مختلف عرفانی، فلسفی، کلامی و ... که مشتمل بر کتاب‌های از عالمان است نیز استفاده‌شده است. در فصل 3 با توجه به دیدگاه بنیان‌گذار عرفان نظری (ابن عربی) و شارحان این مکتب، مبانی عرفانی مسئله باهدف دست‌یابی به مبنایی استوار در انطباق با آیات و روایات، ارائه‌شده است. در فصل 4 به اشکالات برخی منتقدان در مورد مبانی عرفان نظری یا دلایل و نتایج به‌دست‌آمده از کشف و شهود پرداخته و پاسخ گفته‌ایم. در فصل 5، آیات، روایات و ادعیه مأثوره را که مثبِت و منطبق با دیدگاه مطرح‌شده است بیان کرده و به‌اختصار توضیح داده‌ایم که «توحید ناب» در عرفان نظری منطبق با آیات و روایات است؛ و نهایتاً در فصل ششم نیز به نتیجه‌گیری و جمع‌بندی و نیز پیشنهاد‌هایی در مورد تحقیقاتی در این زمینه پرداخته‌ایم.یافته‌ها: با بررسی آیات و روایات در کنار دیدگاه‌های مختلف به این مهم دست‌یافتیم که بر اساس دیدگاه‌های غیرعرفانی، لازم است که بسیاری از آیات و روایات، توجیه، تأویل یا ... شوند اما بر اساس دیدگاه عرفانی علاوه بر تبیین ظاهر این متون، بعضاً، لایه‌ها و از آن‌ها بر ما آشکار می‌شود.نتیجه‌گیری: سرانجام به این نتیجه دست‌یافته‌ایم که علاوه بر آیات و روایات متعدد به‌عنوان مصادیقی برای تبیین وحدت‌وجود (به‌عنوان توحید ناب عرفانی) بسیاری از گزاره‌های دینی نیز مستقیماً (بدون تأویل یا توجیه) به این دیدگاه ناظر است. لذا این مهم می‌تواند راه گشای جویندگان در این خصوص بوده که با مراجعه به آیات و روایات، مسئله یادشده را مورد کندوکاو قرار دهند.

یکی از مسائل درخور توجه در عرصه معرفت‌شناسی، بررسی تأثیر عوامل اخلاقی یا غیر معرفتی در معرفت است. در این تحقیق مسأله اصلی، بررسی رابطه تقوا با معرفت و تأثیر متقابل آن دو در یکدیگر و تبیین چرایی و چگونگی فرایند این تأثیرگذاری و حدود آن از منظر محی الدین ابن عربی و قرآن کریم است. برای بررسی این مسأله ابتدائاً مفاهیم کلیدی مندرج در آن به تفصیل مورد بررسی قرار گرفت. در بحث مفهوم تقوا معلوم گردید که تقوای قرآنی و عرفانی تقریباً یکسانند با این فرق که در عرفان ابن عربی علاوه بر توجه به معنای متعارف از تقوا در فرهنگ قرآن، به معانی عرفانی و خاص از تقوا هم که در لایه های پنهانی آیات قرآن موجود است توجه شده است. در مورد معرفت، معلوم گردید که در قرآن هم به طرق متعارف کسب علم توجه شده و هم به طرق غیر متعارف مانند طریق تقوا و تزکیه. اما در مسأْله اعتبار معرفتی علوم حصولی و شهودی، قرآن نظر جامع داشته و تمام علوم و ابزارهای معرفت را به اندازه خود معتبر می‌داند، لیکن قرآن در مسائل اعتقادی به کمتر از ایمان و یقین قانع نیست و البته یقین مطلوب را به نوع شهودی آن منحصر نمی‌کند. اما در عرفان ابن عربی، معرفت‌های حسی و عقلی ظاهراً مورد کم توجهی قرار گرفته، بلکه معرفت‌های عقلی در مسائل مربوط به خداشناسی به دلیل احتمال خطا به دیده منفی نگریسته می‌شود، از این رو معرفت مطلوب در نزد ابن عربی همان معرفت ذوقی و شهودی است. اما در بحث از مسآله اصلی تحقیق و تبیین رابطه متقابل میان تقوا و معرفت از دیدگاه قرآن و عرفان ابن عربی ناچار هر یک از دو سوی رابطه مستقلاً مورد بررسی قرار گرفت. از یک سو تأثیر تقوا در معرفت در دو مقام ثبوت و اثبات مورد بررسی و تبیین واقع شد و با توجه به شواهد قرآنی و روایی و نیز بیانات ابن عربی معلوم گردید که این تأثیر اولاً از نوع علّی و حقیقی وجودی است نه اعتباری و قراردادی، و ثانیاً تقوا می‌تواند با سطوح مختلفی که دارد، در مقدمات و مراتب متعدد معرفت، اعم از حصولی و شهودی،‌ و حکمت نظری و عملی تأثیرگذار باشد. ثالثاً در خصوص تأثیر تقوا در معرفت و توجیه و تبیین علّیِ معرفت بخشی تقوا، از طرح الگوهای هفتگانه، که مبتنی بر اصول و قواعد حکمت متعالیه و عرفان اسلامی و نیز مؤید به آیات و روایات می‌باشد بهره گرفته شد. در این الگوها، با تمسک به مفاهیمی چون تجرد و سنخیت، جوشش و اشتداد وجودی، فنا و قرب نوافل، ولایت و خلافت و مظهریت اسماء الهی، وحدت جمعی قوای نفس، حصول یا ظهور معرفت در پرتو تقوا، توجیه گردید. نتایج این بررسی در مجموع نشان داد، هر قدر تقوا از عمق و قوّت و خلوص بیشتری برخوردار باشد، نتایج معرفتی آن هم عمیق‌تر و گسترده‌تر خواهد بود. اما در خصوص تأثیر معرفت بر تقوا باید ابتدائاً به تفکیک معرفت به دو نوع حصولی و شهودی پرداخت و نتایج متفاوت حاصله را معلول قوت و ضعف اثر بخشی این دو نوع از معرفت دانست. نتیجه آن که اگر معرفت از نوع حصولی باشد، رعایت تقوای بیشتر ضرورت نخواهد یافت. اما اگر معرفت از نوع شهودی باشد، رعایت تقوا و عمل به مقتضای معرفت از دیدگاه ابن عربی ضروری است. در پایان معلوم گردید که معرفت با فرض تأثیرگذاری و تلازمش با عمل، هم در مقدمات عمل نقش دارد هم در نفس عمل در ابعاد کمّی و کیفی آن. اما در فرض عدم تلازم، گاهی دلایل انفعالی و حاکی از نقص و قصور مانند غلبه نفس برعقل، باعث این امر بوده و گاهی دلایل فاعلی و حاکی از کمال معرفت، مقتضی ترک عمل می‌باشد و این ترک در واقع همان عمل مطلوب و موافق معرفت است.

از نگاه قرآن کریم، انسان محور اساسی و اصلی تمام مخلوقات است و خداوند متعال همه جهان هستی را برای انسان مسخر نموده است و انسان تنها مخلوقی است که بعد از خلقت او خداوند متعال به خود افتخار می‌کند و خود را احسن الخالقین می‌نامد، لذا شناخت انسان یکی از مهم‌ترین بخش علوم انسانی به شمار می رود و قرآن کریم نیز بر انسان شناسی تاکید می نماید. شناخت انسان از طریق ویژگی‌های گوناگون او نیز امکان پذیر است، لذا از نگاه قرآن، انسان صاحب اوصافی است که هیچکدام از مخلوقات عالم به آن متصف نشده‌اند، از جمله خلیفه الله بودن او بر روی زمین، دارای روح الهی بودن، حامل امانت الهی بودن و مختار بودن و... که انسان باید به آن افتخار کند، لذا انسانی که قرآن کریم آن را معرفی نموده است بالاتر از انسانی است که در علوم انسانی غربی معرفی شده است. آیاتی که در مورد انسان‌شناسی می‌باشد، بعضی از مستشرقان مانند ایزوتسو، اهمت البیراک، خانم مارگوت بدران، روث رودد، گوستا ولبون و... و یا کسانی که متأثر از افکار خاورشناسان هستند مانند نصر حامد ابوزید، عبدالفواد محسن ابراهیم و... و در خیلی از مقالات دایره المعارف قرآن لایدن، خانم جین دمن میک اولیف و دانشنامه قرآن کریم اولیور لیمن که به مباحث انسان‌شناسی پرداخته شده است، نظر خودشان را در مورد انسان بیان نموده‌اند و سعی نموده‌اند که انسان‌شناسی غربی را بر انسان‌شناسی قرآنی برتر جلوه بدهند و به اثبات برسانند که نگاه قرآن کریم راجع به انسان مثبت نیست و انسان را بی ثبات می‌داند. لذا در این تحقیق آیاتی که بیانگر خلقت انسان و اوصاف انسان و ارزش و جایگاه انسان در نظام هستی هستند در سه فصل مورد بررسی قرار گرفته است و نظرات مستشرقان از طریق بیان درست نظرات قرآن در مورد انسان، مورد نقد قرار گرفته است.

در دوران معاصر، از سویی، شاهد انتشار انبوهی از دیدگاه‌ها و آرای مستشرقان درباره دین مبین اسلام و معارف متعالی قرآن کریم، در سرتاسر جهان هستیم و از سوی دیگر، ضرورت نقد و بررسی آنها و پاسخ‌گویی به شبهات طرح‌شده در این آثار، مورد اتفاق اندیشمندان متعهد مسلمان است. این رساله بر آن است که ضمن ارایه تعریف روشنی از جریان قرآن‌پژوهی مستشرقانِ ایالات متحده آمریکا، با تاکید بر پیدایش و سیر تطور، حوزه‌ها، رویکردها، مبانی و روش‌های قرآن‌پژوهیِ این حوزه، نخست موجبات شناسایی دقیق و صحیح آنها را فراهم ساخته و در مرحله بعد زمینه نقد و بررسی تفصیلی این جریان و پدیده را نیز مهیا سازد. به سخن دیگر، این رساله با استفاده از روش توصیفی، تحلیلی و انتقادی، به دنبال توصیف، تحلیل و آسیب‌شناسیِ پدیده قرآن‌پژوهی در میان قرآن‌پژوهان غیرمسلمانِ ایالات متحده آمریکا است که چنین پژوهشی، در واقع، نخستین گام در این حوزه و تلاشی جدید در باب قرآن‌پژوهیِ حوزه جغرافیاییِ آمریکا، در عرصه بین‌المللی محسوب می‌شود. وجود جریان‌های گوناگون قرآن‌پژوهی در ایالات متحده، سبب توجه آنها به گستره وسیعی از موضوعات قرآنی شده که در این رساله، در سه حوزه کلیِ علوم قرآنی، معارف قرآنی و مباحث تفسیری تبیین شده است که البته هر یک از آنها دارای زیرشاخه‌هایی نیز هستند. این جریان‌ها ضمن تأثیرپذیری از پارادایم‌های فکری- علمیِ رایج در غرب، دارای رویکردهای متفاوتی در زمینه اسلام‌شناسی و قرآن‌پژوهی هستند که بحث تأثیرپذیری از این پارادایم‌ها در مبانی و روش‌های قرآن‌پژوهی مستشرقان نیز مشهود است. سه رویکرد اصلی مستشرقان به منابع اسلامی، به طور عام، و قرآن کریم، به طور خاص، مورد توجه این رساله بوده که عبارتند از: رویکرد توصیفی یا سنتی، رویکرد شک‌گرایانه و رویکرد انتقادی- علمی که این رویکرد سوم از آنِ جریانی میانه‌روست که نه دیدگاه اسلامی را کامل پذیراست و نه آن شکاکیت افراطیِ شک‌گرایان را می‌پذیرد و ظاهراً در حال حاضر رویکرد غالب محسوب می‌شود. مهم‌ترین مبانی قرآن‌پژوهیِ مستشرقان آمریکایی عبارتند از: عدم وحیانیت قرآن، عدم رسالت الهی پیامبر اکرم (ص)، اختصاص داشتن اسلام و قرآن به قومی خاص، عدم اعتبار روایت اسلامی درباره تاریخ اسلام و قرآن و .... روش‌های اصلی و فراگیرِ قرآن‌پژوهیِ مستشرقان آمریکایی نیز عبارتند از: روش نقد تاریخی که در حوزه نقد عهدینی رشد کرده و گستره وسیعی از نقدها مانند نقد متنی، نقد شکلی، نقد زبان‌شناختی، نقد ادبی را شامل می‌شود؛ روش پدیدارشناسی؛ و روش تطبیق و مقایسه که کاربست این روش‌ها در میان قرآن‌پژوهان آمریکایی منتج به خلق آثار مهمی شده است. از مهم‌ترین نتایج و دست‌آوردهای علمی رساله حاضر این است که مستشرقان با مسلّم انگاشتن درستیِ رویکردها و مبانیِ سازگار با جهان‌بینی مادی و سکولار خود، اقدام به اخذ روش‌هایی می‌کنند که در راستای تامین اهداف رویکردها و مبانی یادشده‌اند. به همین دلیل شاهد کاربست روش‌هایی در نقد منابع اسلامی، به ویژه قرآن کریم، هستیم که در فضایی مادی‌نگر، برای نقد سنت عهدینی، آزموده شده و درستیِ آنها نیز به مجامع علمیِ غرب قبولانده شده‌اند. در این رساله، رویکردها، مبانی و روش‌های قرآن‌پژوهی مستشرقان آمریکا، هرچند به‌طور کلی و به اختصار، مورد تبیین، تحلیل و بررسی قرار گرفته‌اند تا گامی نو در این حوزه و سرآغازی برای ورود دیگر پژوهش‌گران در این زمینه نیازمند توجه جدی باشد.