جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از بزرگ ترین اشکالات فرهنگ نویسی، پس از آغاز نهضت فرهنگ نویسی که غالبا در شبه قاره هند آغاز شد، کم سواد بودن بیشتر فرهنگ نویسان و عدم تخصص و تحقیق و تتبع آنها در متون کهن ادب فارسی است. فرهنگ برهان قاطع یکی از همین فرهنگ هاست که از اشتباهات کوچک و بزرگ بر کنار نمانده است. محققانی که پیش از این به بررسی و تحلیل نواقص و اشکالات برهان قاطع پرداخته اند، غالبا به ضبط واژه ها و معانی متناسب با آنها توجه داشته اند و در باب ضبط ترکیب های مستخرج از اشعار قدما توجه چندانی نداشته اند؛ این در حالی است که برهان تبریزی در این قسمت از کار خود نیز دچار تصحیف خوانی و کژخوانی های فراوانی شده است. این مقاله می کوشد آن دسته از لغزش ها و تصحیف های برهان قاطع را که ناشی از کژخوانی و تصحیف خوانی اشعار خاقانی، نظامی و انوری است، بازنماید و صورت صحیح متن را تا حد امکان ارائه دهد.

تذکره الاولیا همانند بسیاری دیگر از تذکره های عرفانی، تا حدودی ویژگی کشکول گونگی دارد؛ از این رو، حتی اگر امروز همه نسخه های اقدم و اصح این کتاب نیز وجود داشت، باز هم تصحیح آن با دشواری های زیادی مواجه بود. نویسنده یا نویسندگان این کتاب، غالبا در حکم مدون و گزینشگر مقامات و یا کتب شرح احوال بوده اند و این احتمال که به دلایل گوناگون، در منابع آنها تصحیفات و تحریفاتی راه یافته باشد، تقریبا قطعی به نظر می رسد. ممکن است نویسنده و یا نویسندگان تذکره نیز تصحیفی را وارد متن کرده باشند؛ این احتمال در باب پیرانی چون خرقانی که به لهجه محلی خود سخن می گفته اند و مریدان نیز سخنان آنها را با کمترین تغییر ثبت می کرده اند، بسیار قوی تر می شود.در مقاله ای که فراروی خوانندگان است، به تصحیح دو تصحیف در تذکره الاولیا پرداخته شده و سعی گردیده است صورت اصلی متن بر پایه برخی شواهد بازیابی شود.

یکی از راه های تصحیح فرهنگ های لغت خطی و یافتن تصحیفات گسترده آنها، مقایسه تطبیقی این فرهنگ هاست. برای یافتن سرمنشأ یک واژه جعلی و مصحف باید منابع بسیار گسترده ای در اختیار داشته باشیم تا بتوانیم تغییرها و تبدیل ها و روند تحول و دگردیسی برخی واژه ها را از منابع اولیه بیابیم. با نگاهی اجمالی به فرهنگ ها آشکار می شود که فرهنگ نویسان، همواره ضبط واژه های مشکوک و نامعروف را تغییر داده اند، به گونه ای که در برخی موارد، یک لغت یا ترکیب خاص در فرهنگ ها دچار تغییرات چندباره شده است. اگر در این موارد روند حرکت واژه و لغت مشکوک را در انتقال از فرهنگی نظیر قواس و لغت فرس اسدی به فرهنگ دیگری همانند برهان قاطع نادیده بگیریم، احتمالا در تصحیح آن نیز با دشواری مواجه خواهیم شد. در این مقاله چند تصحیف در فرهنگ های لغت فارسی نشان داده شده است. در یک فقره به دو واژه مصحف که حاصل تصحیف خوانی از یک ترکیب شعری است، پرداخته شده و چند تصحیف دیگر نیز در برخی لغات و ترکیبات بررسی شده است.