آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

«اخلاق پروتستان» معمولاً به مثابه‌ی یکی از جدی‌ترین تکاپوهای نظری برای توضیح غیرمارکسی سرمایه‌داری فهمیده می‌شود. اگر مارکس سعی داشت تبیینی ماتریالیستی از تاریخ به دست دهد و پیشروند آن را به اتکای پویایی درونی نیروهای مادی توضیح دهد و از این سخن بگوید که ایده‌ها تا چه پایه در بستر تاریخی ریشه دارند و در یک کلام، این هستی اجتماعی است که آگاهی را تعیین می‌کند، وبر در «اخلاق پروتستان» کوشید این روند را معکوس کند و از تعیین‌کنندگی ایده‌ها و نقش برسازنده‌ای که نوع خاصی از جهان‌بینی و کردارهای ملازمِ آن در برآمد یک فرماسیون اجتماعی – یا دست‌کم مهیاساختن شرایط امکان آن – ایفا می‌کنند، حرف بزند. چنانکه خودِ وبر نیز در «اخلاق پروتستان» گفته است کتاب در واقع «کمکی است به درک نحوه‌ی تبدیل ایده‌ها به نیروهای مؤثر در تاریخ». با اینهمه به‌دست‌دادن چنین روایتی که وبر را از اساس در تقابل با مارکس می‌نشاند و کار این دو را به رودرروی تبیینی ایدئالیستی از سرمایه‌داری با ایستاری ماتریالیستی از آن تقلیل می‌دهد در نهایت به بیراهه می‌رود. خود وبر بارها به صراحت اعلام کرده است که قصد ندارد در تقابل با رویکرد ماتریالیستی به تاریخ که تأکیدش را صرفاً یا عمدتاً بر نقش زیربنای اقتصادی و نیروهای مادی می‌گذارد نگاه‌ را به جانب برسازندگی ایده‌ها برگرداند و روایتی به همان اندازه یک‌طرفه، تعین‌گرا و ایدئالیستی از تکوین سرمایه‌داری به دست دهد. او به حُکم میراث نوکانتی‌اش بر این باور بود که هر الگوی‌ نظری با رویکرد سوبژکتیو پژوهشگر و ارزش‌هایی که وی بدانها پایبند است نسبت دارد و به این اعتبار، هر پژوهشگر در تبیین موضوع مد نظرش برحسب این «تناسب ارزشی» عمل می‌کند. از این حیث الگوی ماتریالیستی مارکسی در تبیین سرمایه‌داری «از حیث علمی» به همان اندازه مشروع است که چارچوب نظری ایدئالیستی وبر. موضوع صرفاً بر سر تفاوت در برجسته‌سازی‌ها و تأکیدگذاری‌هاست. در توضیح تکوین سرمایه‌داری، سنت مارکسی بر نیروهای‌های مادی و زیربنای اقتصادی تأکید می‌گذارد و سنت وبری اهمیت جهان‌بینی و اخلاق را برجسته می‌کند. این دو رویکرد حین گفتگوی انتقادی پیوسته نارسایی‌ها و نابسندگی‌های یکدیگر را به رخ هم می‌کشند بی‌‌آنکه هیچیک بتواند دیگری را «از حیث علمی» برای همیشه «ابطال» کند.

بنا به نظر برخی اندیشمندان علوم اجتماعی،‎ روش‎شناسی علوم اجتماعی وبر در مباحث کنونی فلسفه و روش‎شناسی علوم اجتماعی جایگاه خاصی یافته است. فی المثل، کیت و اوری می‎گویند که «درک دیدگاه‎های پیچیده‎ی وبر نقطه‎ی آغازین مهمی برای بیشتر مباحث آتی است». اما از آنجایی که انظار وبر با دو مشکل اختصار و ابهام مواجهند، از سوی اشخاص مختلف مورد بازخوانی‎هایی متهافت واقع شده‎اند. یکی از راه‎های گره گشایی از این اجمال و ابهام، بررسی «جریان شناسانه» زمینه معرفتی‎ وبر است. گرچه در آثار نگارندگان کتب نظریات جامعه شناسی از این زمینه معرفتی بحث شده اما با دو مشکل عدم جامعیت و بررسی‎های فرد محورانه، و نه جریان‎شناسانه مواجه بوده است .با نگاه جریانی به زمینه معرفتی وبر آشکار می‎شود که شخصیت فکری او، مرکب از چند نحله فلسفی است. مهمترین بستر معرفتی که وبر در آن بالیده و بدان منتسب می‎باشد، سنت فکری ایده‎آلیسم آلمانی است. او با بزرگان نوکانتی در ارتباط نزدیک بوده و در اندیشه‎های هستی شناسانه و معرفت شناسانه خویش از آنها ملهم است؛ همچنین وبر در انسان شناسی‎اش شدیدا متاثر از رمانتیسم و فلاسفه اگزیستانس است. او در روش شناسی نیز بیشتر تحت تاثیر مکتب هرمنوتیک و تاریخ گرایی است. تاثیرات مارکسیسم بر وبر بیشتر در حوزه مسایلی است که توسط مارکس طرح شده است.

یکی از مباحث مهم دین پژوهی، دین و معنای زندگی است. بسیاری کسان از منظر های مختلف به این موضوع نگریسته اند؛ از جمله ماکس وبر. از نظر وبر مهم ترین ویژگی حیات انسان معناداری آن است. از همین رو، تفاوت انسان با حیوانات و تفاوت جهان انسانی با جهان طبیعی در معنادار بودن آن است. مهم ترین پرسش در این زمینه آن است که خالق این معنا کیست؟ از نظر وبر، فقط ادیان قادرند به این نیاز متافیزیکی انسان پاسخ گویند و هیچ نیروی دیگر نمیتواند این نقش دین را ایفا کند. به همین علت وبر منشأ و کارکرد دین را بر اساس نقش معنا آفرینی آن تحلیل نموده است. اشکال دیدگاه وبر در اصل سخن او نیست؛ حقیقتاً چیزی غیر از دین نمیتواند به زندگی انسان معنا بخشد، بلکه در نحوة طرح این اندیشه است. اشکال اساسی دیدگاه وبر در این است که وی ساحت دین را به ساحت همین دنیای مادی میکاهد و در نتیجه معنایی هم که او طرح میکند کاملاً دنیایی است. در اندیشة وبر ساحت متعالی انسان و دین کاملاً نادیده گرفته شده است.

هابرماس دموکراسی را به عنوان راهی برای نجات زندگی مدرن از دست اقتصاد و بوروکراسی تایید می کند اجباری که وبر آن را شرطی اجتناب ناپذیر می دانست از مدرنیته این ماموریت نجات مستلزم آن است که هابرماس دموکراسی را تابع منافع واقعی مردم قرار دهد. با رهایی از تاملات سیاسی خود از هجوم پول یا قدرتی که می‌تواند با آنها تداخل داشته باشد شکل گیری ترجیحات سیاستی که به وضوح منعکس می شود آن منافع اما هابرماس ماهیت مبهم منافع ما را در شرایط پیچیده مدرن نادیده می گیرد. و حتی دشواری دانستن وضعیت مدرن چیست در حال انجام است - چه رسد به قضاوت در مورد اینکه آیا چه کاری انجام می دهد یا خیر منافع ما را به خوبی تامین می کند. این منابع نادیده گرفته شده از جهل عمومی وبر بدبین تر است درک دموکراسی، و مانند تئاترهای پیرامون حاکمیت مردمی، جهل عمومی هر دو استقلالی را که به مقامات دولتی و رهبران افکار غیردولتی اجازه می دهد تا سیاست های عمومی را به صورت غیردموکراتیک شکل دهند، قادر می سازد و می پوشاند.

مدرنیسم و ابعاد مختلف آن را متفکرین عصر حاضر مورد انتقاد قرار داده اند. یکی از این متفکرین یورگن هابرماس-از بازماندگان مکتب فرانکفورت- است که با نگاهی انتقادی به نظرات دانیل بل –نومحافظه کار آمریکایی- به نقد مدرنیسم پرداخته است. هابرماس برخلاف بل، بحران مدرن را به قشر و طبقه ای خاص (مانند هنرمندان) نسبت نمی دهد بلکه آن را نتیجه تخصص گرایی در مفهوم مدرن آن که پی آمد علم گرایی است می داند.

رویکرد ماکس وبر به‌عنوان یک جامعه‌شناس در دسته رویکردهای خُرد جامعه‌شناسی طبقه بندی شده و تببین او از پدیده‌های مختلف هم تبیینی عینی است. توجه به فرد و تبیین بر اساس در نظر گرفتن موقعیت فرد در جامعه، حتی در مسئله سیر تطوّر دین در جامعه نیز خود را نشان داده است. این مقاله که با هدف فهم انتقادات به دست آمده از دیدگاه شهید مطهری بر نظرات ماکس وبر در خصوص مسئله سیر تطوّر دین و به روش اکتشافی، توصیفی و انتقادی نگاشته شده است، به این ملاحظات دست یافته که دین پدیده‌ای با خاستگاه الحادی، بشری یا اجتماعی نیست تا در اثر تغییر و تحولات شرایط و زمان، نیاز به تطوّر و همسانی با شرایط داشته باشد. جامع بودن و تطابق دین با واقع، دو عنصر اساسی برای عدم احتیاج دین به تغییرات ماهوی است. همچنین ماهیت دین در گذر تاریخ تغییر نکرده تا دین نیاز به تکمیل داشته باشد. عناصر همه ادیان الهی، یکسان است و تغییری در این عناصر شکل نگرفته تا گمان تغییر، تحوّل و تطوّر در دین ایجاد شود. دیدگاه قرآن در خصوص سیر تطوّر دین، دیدگاهی یکپارچه است. یعنی این دین از بدو خلقت اولین انسان تا آخرین مخلوق توسط خداوند متعال با هدف ایجاد تضمین سعادت زندگی دنیوی و اخروی با انسان و جامعه انسانی همراه شده و چون هدف یکسان است، دین نیز جامع این هدف از ابتدا تاکنون بوده است.