آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

وجود اصیل/ دازاین، انسان تنها و فردیت‌یافته‌ای است که با انتخاب‌های خویش، هم خود را از وجود غیر اصیل و غوطه‌ورشدن در جماعت توده‌ای (کیرکگور)، گله‌ای (نیچه) و داسمنی (هیدگر) رها می‌کند و هم امکان‌ها و موقعیت‌های بسیاری را در برابر الزام، حتمیت و ضرورت برای خویش به‌وجود می‌آورد. امکان‌هایی که او را از رویدادگی‌های زندگی جدا می‌سازد و رو به تعالی به حرکت درمی‌آورد. موقعیت‌های مرزی/ بحرانی نظیر درد، رنج، یأس، شکست، ترس، سفر، پیری، مرگ و... بهترین وضعیت برای مواجهه با خویشتن و مرزهای وجودی است؛ موقعیت‌های شکننده‌ای که با فروریختن شاکله‌های ذهنی، طرح‌واره‌های تثبیت‌شده و تجربه‌های بسته‌بندی‌شده، امکان جهش و درکی انفسی و سوبژکتیو را محقق می‌سازد. جستار حاضر از منظر مفاهیم کلیدی فلسفۀ اگزیستانسیالیسم (وجود اصیل، فردیت، انتخاب، امکان، تجربۀ زیسته، حرکت، موقعیت مرزی، سفر و مواجهه با مرگ) به تحلیل و واکاوی الگوی سفر- زندگی شمس پرنده می‌پردازد و با واکاوی در منقولات و شیوۀ زیست شمس تبیین می‌کند که چگونه شمس با انتخابی آگاهانه، سفر را به‌مثابۀ زندگی، تجربه و زیست می‌کند، در این تجربۀ درونی و جهان شخصی (سارتر) خود را از روزمرگی و میان‌مایگی می‌کَنَد و با آگاهی و شناخت انفسی و سوبژکتیو، پیوسته رو به امر متعالی و نامتناهی در حرکت است. سفر بهترین امکان برای گمنام و ناشناس‌ماندن شمس، عدم تقید به قالب‌ها و شاکله‌های تکراری و عمومی و تجربۀ موقعیت مرزی است. یکی از مهم‌ترین موقعیت‌های مرزی که در سفر امکان مواجهه با آن بیشتر است، درک حضور مرگ به‌عنوان بنیادی‌ترین امکان دازاین است. شمس در حرکت به‌سوی مرگ، هم توسع وجودی می‌یابد، هم مشتاق مرگ می‌شود و هم در مشاهدۀ ناپایداری امکانات و امور تناهی هستی، ایمانش به حقیقت مطلق، متقن‌تر و محکم‌تر می‌گردد.

یادگرفته­های هر شخص، خواه ناخواه در کلام و گفتارش انعکاس می­یابد و گفتار هر شخصی به تناسب بهره­گیری از منابع مختلف دستخوش تغییرات و تأثراتی است که متون و آموزه­های پیشین بر او دیکته می­کنند. شاعران نیز که همواره یک قدم از افراد دیگر در کشف نهان اشیا جلوترند، از این پدیده مستثنا نیستند؛ بلکه قصاید و اشعار شاعران به شکل بارزی، انعکاسی است از آموزه­های مختلفی که فراگرفته­اند. آموزه­های قرآنی دراین‏میان بخش وسیعی از پیش‏فرض­های ذهنی شاعران را شکل می‌دهد. در آثار مولانا نیز می­توان نمود عینی این آموزه­های اخلاقی قرآن را مشاهده کرد؛ از جمله در دیوان شمس که بخش وسیعی از آن را ابیات عربی تشکیل داده است. پژوهش حاضر بر آن است که نشان دهد چگونه مولانا معنایی عارفانه را با آیات بیان کرده است و برای تبیین این مسئله از روش تحلیلی و توصیفی بهره برده و با استناد به بینامتنی مضمون و لفظ این هم­تنیدگی مضامین آیات قرآنی را با کلام مولانا در غزلیات عربی­اش به تصویر کشده است. نتیجه این پژوهش در دو محور زیر خلاصه می­شود: نخست اینکه مولانا به دفعات زیاد، لفظ و مضامین آیات قرآنی را در غزلیات عربی به کار برده است؛ دوم آنکه تغییراتی ظریف در لفظ، معنا و موسیقی واژه­ها ایجاد کرده تا بهتر بتواند پیام مورد نظر خود را به مخاطبش منتقل کند.

شمس تبریزی با اینکه از عارفان سرشناس و اندیشمندان بزرگ روزگار خویش بوده، مع‌الاسف، تا روزگار ما و حدود دو سه دهه‌ پیش، جز در حلقه مولانا و یارانش، در تاریخ تصوف، جایگاه شاخصی نداشته است. اطلاعات دربارة او منحصر به مقالات و منابعی است که دربارة آشنایی او با مولوی نگاشته شده است و در مقالات اوست که به اطلاعاتی دقیق‌تر از زندگی او دست می‌یابیم. یکی از این نکته‌ها، رویه آموزگاری اوست. چنان‌چه از قراین پیداست؛ به کودکان قرآن آموزش می‌داده و مدتی به این شغل مشغول بوده است. آنچه از روش تدریس و تعامل او با کودکان به‌دست می‌آید، اگرچه با اصول آموزش و روش‌های تربیتی امروز تفاوت بسیار دارد؛ با‌ این‌ حال، بیانگر دو رویکرد متفاوت است. یکی اینکه تا حدودی روش آموزش و پرورش کودکان را در سده هفتم هجری به ما گوشزد می‌کند؛ دیگر اینکه روش آموزشی و پرورشی شمس را به نحوی برجسته، برای ما مسلم می‌گرداند. روش شمس در تربیت کودکان، با جهان اندیشه‌ها و رویکردهای انتقادی و پرشتاب او، بسیار نزدیک است. روش این مقاله، بر پایة مطالعات کتابخانه‌ای بوده است. در بخش تشریح زندگی شمس، از کتاب‌ها و مقاله‌های علمی و پژوهشی بهره گرفته و بنا بر روش تحلیل محتوا، به رازیابی شخصیت شمس پرداخته است.

شطح و شطح‌گویی یکی از عناصر انکارناپذیر در تصوف اسلامی است. خراسانیان از هواداران شطح بوده‌اند و بیشترین شطح‌ها نیز از صوفیانِ خراسان روایت شده ‌است. بایزید بسطامی که پیشوای خراسانیان است، شطح‌های بسیاری بر زبان رانده است؛ یکی از مهم‌ترین آنها «سبحانی سبحانی ماأعظم شأنی» است. به این شطح در محافل صوفیانه بسیار توجه شد و مخالفان و موافقان بسیاری پدید آورد. در این پژوهش به بررسی سخنان مشایخ دربارة شطحیات بایزید به‌صورت کلی و سپس شطح سبحانی بایزید به‌صورت خاص پرداخته شده است؛ همچنین به آرای شمس تبریزی دربارۀ این سخن بایزید توجه می‌شود. نگاه منتقدانة شمس در تصوف، به موضوع شطح نیز راه یافته و به‌ویژه شطحِ سبحانیِ بایزید را از وجوه گوناگون بررسی و نقد کرده است. بررسی دیدگاه‌های شمس در این باره نشان می‌دهد او بر نظریات پیشینیان نسبت‌به این سخن بایزید آگاه بوده؛ اما به‌سبب خروج شطح از دایرۀ شریعت و عرف، آن را از گفتمان عرفانی خود خارج کرده است و از این منظر، بایزید و شطحیات او را نقد می‌کند.

انسان کامل يک فرد عادي نيز مي‌تواند باشد؛ زيرا در فطرت انسان، خداجويي هست که با پرورش آن مي‌توان به اين صفت متصل شد. بيشتر مردم اين تصور را دارند که فقط افراد داراي عنايت خاص مي‌توانند به اين مقام برسند و به اين دليل خود را کنار مي‌کشند و حتي به آن فکر هم نمي‌کنند، پس دانستن اين نکته لازم است که تمام انسان‌ها از پتانسيل لازم جهت مبدل شدن به يک انسان کامل برخوردارند. کتاب حاضر سعي دارد که در لابه‌لاي نظريات قرآن و نهج‌البلاغه به تعريفي از انسان کامل دست يابد.

ذکر و دعا و یاد پروردگار، یکی از مسایلی است که در قرآن مجید، همواره مورد توجّه بوده و در سخنان پیامبر اکرم(ص) و ائمة معصوم، دربارة اهمّیت و شرایط آن مطالب فراوانی آمده است. «شمس‌الدین محمّد تبریزی» و مریدش، «مولانا جلال‌الدین محمّد بلخی»، از جمله عارفان و سالکانی هستند که سخنان فراوانی دربارة فواید، آداب، شرایط و چگونگی ذکر و دعا بیان کرده‌اند. در کتابچة حاضر، نگاهی به نظریات این دو عارف بزرگ ایرانی شده و سخنان ایشان، به همراه توضیحات مختصری ذکر شده است.

يکي از مهم‌ترين مباحث مربوط به عوالم پس از مرگ چگونگي دريافت جزاي اعمال در آخرت است. ديدگاه متفکران اسلامي در اين باب بر دو گونه است: برخي معتقدند که جزاي اعمال در آخرت، نظير کيفر و پاداش‌هاي دنيوي از سنخ اعتبار و قرارداد بوده، مخالفان نظريۀ تجسم اعمال به‌شمار مي‌آيند. ايشان در تأييد ديدگاه خود به ‌دلايلي ازجمله آيات قرآن و عَرَضي بودن اعمال استناد کرده‌اند. در مقابل مدافعان نظريه تجسم اعمال معتقدند که رابطه عمل و جزاي آن در آخرت، تکويني، از سنخ اين‌هماني و تجسم باطن و ملکوت اعمال مي‌باشد. مولوي نيز در آثار خود در مقام اثبات تکويني بودن عمل و جزاي آن در قالب تجسم ملکوتي برآمده و در اين راستا به اقامة دليل پرداخته است. وي با استناد به ادله نقلي دال بر تخلف‌ناپذير بودن وعده الهي در باب اعطاي جزاي اعمال و بر پايۀ اصل عقلي جوهري بودن ملکوت عمل در صقع نفس انسان و عدم امکان اضمحلال آن، به تبيين مباني و نتايج نظريۀ تجسم اعمال پرداخته است.