آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

تأثیر تصوّف و آموزه‌هایش بر فعّالیت‌های اجتماعی- فرهنگی متصوّفه و مقولاتی نظیر عزلت و بنای خانقاه‌ها که از مستحسنات صوفیه محسوب شده‌‌اند، در شمار موضوعات مورد بحث برخی محقّقین دوره جدید در ایران است. نعمت‌اللّهیه از سلاسل مهمّ تصوّف در ایران می‌باشد که تأمّل در آن دسته از عقاید و رفتارهای مشایخ این طریقه که ارتباط با امور مدنی پیدا می‌کند، می-تواند به درک درستی از نسبت میان سلوک صوفیانه و مسؤولیّت اجتماعی رهنمون شود. بنابراین در نوشتار حاضر، برای نخستین‌بار به تحلیل برخی آراء و رفتارهای اجتماعی- فرهنگی حاج ملّاعلی نورعلیشاه گنابادی (1284ق./ 1867م.- 1337ق./ 1918م.) از پیران نامور نعمت‌اللّهیه در اواخر عصر قاجار می‌پردازیم. در این جستار، پس از توضیح درخصوص مفهوم مسؤولیت اجتماعی، به‌طور خلاصه بعضی آراء برجسته درباره نقش اجتماعی- فرهنگی صوفیان، بررسی می‌گردد. آنگاه برای تبیین موضوع، ضمن تحلیل مسأله چلّه‌نشینی نورعلیشاه و شرح تأسیس خانقاه مزارسلطانی بیدخت توسّط وی، به برخی فعّالیت‌های فرهنگی، اجتماعی‌اش پرداخته‌می‌شود. نتیجه مقاله آن است که حاج ملّاعلی گنابادی همچون بسیاری دیگر از بزرگان تصوّف، موفّق به جمع بین ظاهر و باطن شده و اهتمامش در رعایت دستورات طریقتی، مانع از حضور سودمند و مؤثّرش در جامعه نشده‌است. این پژوهش توصیفی- تحلیلی، براساس روش کتابخانه‌ای و منابع دسته اوّل می‌باشد.

اين پژوهش به تبيين وظايف بنيادين والدين در قبال فرزند از منظر اسلام و يهوديت مي‌پردازد و وجوه اشتراک آموزه‌هاي ديني در زمينة تربيت، به‌ويژه تربيت اخلاقي کودک را مي‌نماياند. در مجموع، نُه وظيفة والدين که تربيت بنيادين کودک متأثر از آنهاست، عبارتند از: انتخاب همسر شايسته؛ توجه به دستورات شريعت در بدو تکوين نطفه؛ تکيه بر مقام و ارادة ربوبي و استمداد از او در امر تربيت؛ تزکيه و تأديب خويشتن؛ تکريم کودک؛ آموزش مفاهيم اخلاقي به او؛ توجه به استعدادهاي ذاتي کودک در برنامه‌ريزي تربيتي براي او؛ ايجاد علاقه به خداوند در کودک؛ و دقت در نحوة مواجهه با خطاهاي او. گرچه دستورات ديني و مصاديق توصيه‌هاي تربيتي به والدين در اسلام و يهوديت متفاوتند، تمايزي در اصول و رويکردهاي کلي آنها ملاحظه نمي‌شود. اين پژوهش مي‌تواند نقش اديان در تربيت اخلاقي را تبيين كرده، بر ضرورت التزام به شريعت و باورهاي ديني تأکيد كند و پيروان را به اشاعة اخلاق ديني ترغيب نمايد. کار تحقيق، به روش مطالعة کتابخانه‌اي صورت گرفته و در مواردي نيز از مصاحبه بهره‌برداري شده است.

این پژوهش به بررسی نقش تصوف و عرفان اسلامی در گسترش اسلام در جهان مالایی پرداخته است. تصوف و عرفان اسلامی را نمی‌توان از حیات دینی مسلمانان مالایی جدا کرد. مناطق مالایی که امروزه شامل کشورهای برونئی، اندونزی، مالزی، سنگاپور، بخش‌های جنوبی تایلند و فیلیپین می‌شود، پیش از ورود اسلام، این منطقه در سیطره ادیان بومی (آیین شمنی و انیمیسم) و هندی (بودایی و هندویی) بود. اسلام‌ در حدود سده هفتم‌/ سیزدهم‌ در این‌ منطقه‌‌ ظهور و گسترش‌ یافت و صوفیان‌ در اسلامی‌ شدن‌ این‌ منطقه نقش‌ مهمی‌ ایفا کردند. آنچه مهم است نحوة تبلیغ اسلام در این مناطق از سوی صوفیان است که اسلام را در این مناطق به گونه‌ای تبلیغ کردند که با ارزش‌ها و فرهنگ بومی کمتر تعارض داشته باشد. در واقع اسلام عرفانی با انعطاف و روح تساهل و مدارا، این ظرفیت را پدید ‌آورد که مفاهیم و ارزش‌های مشترک فرهنگی برجسته شود و امکانات و ظرفیت‌های فرهنگ بومی در خدمت گسترش اسلام قرار گیرد.

در سرزمین هند، تصوف اسلامی و آیین یوگه، به عنوان دو مکتب عرفانی، مناسبات تنگاتنگی را با یکدیگر تجربه کرده‌اند. بررسی‌های تطبیقی نشان می‌دهند که شماری از آداب و اعمال سلوکی تصوف اسلامی و مکتب یوگه با هم تلفیق یافته‌اند و دستورالعمل‌های طریقتی شطاریه در هند، به خصوص از زمان شیخ محمد غوث گوالیاری، بیشترین تلفیق را با آداب مراقبه در مکتب یوگه داشته‌اند. پژوهش حاضر به‌سیاق تحلیلی و تطبیقی و با مطالعۀ مندرجات یکی از مهمترین آثار طریقتی و عرفان عملی شطاریان، یعنی جواهر خمسة شیخ محمد غوث گوالیاری، و مفاد یوگه‌سوتره‌های حکیم مشهور هندی، پتنجلی، به بررسی مشابهت‌ها و تأثیرپذیری‌های میان طریقة شطاریه و مکتب یوگه پرداخته‌است. بر بنیاد این پژوهش روشن می‌شود که عارفی مسلمان، مانند شیخ محمد غوث، در به‌کارگیری روش‌های عملی مکتب یوگه در نظام عرفان عملی خود، مانعی مشاهده نکرده‌است. کاربست اذکار اسلامی به‌همراه اعمال بدنیِ یوگه در سلوک عملی طریقة شطاریه، یکی از بهترین نمونه‌های تلفیق روش عرفانیِ عرفان هندویی و تصوف اسلامی است.

ارتباط فرهنگ اسلامی و هندی سابقه ای طولانی دارد. در این میان، تصوف و جریان‌های صوفیانه سهم عمده‌ای در ایجاد چنین ارتباطی داشته‌اند. بررسی‌های تطبیقی پژوهشگران حاکی از آن است که تصوف با مکاتب عرفانی هند بویژه مکتب یوگه تعاملات نزدیکی داشته است و در مواردی می توان نوعی آمیختگی میان آن دو چه از حیث نظری و چه عملی مشاهده کرد. طریقة شطاریه که از جمله طرق مهم و مشهور تصوف در هند است، به خصوص از زمان شیخ محمد غوث گوالیاری از تمرینات عملی یوگه بیشترین تأثیرپذیری را داشته است. پژوهش حاضر با مطالعة تحلیلی و تطبیقی به روش کتابخانه‌ای، با تأکید بر یکی از مهمترین آثار طریقتی و عرفان عملی شطاریان یعنی جواهر خمسة شیخ محمد غوث گوالیاری، ضمن توضیح روش مراقبه در این طریقه، حالات گوناگون بدن (آسَنَه) در مکتب یوگه را بر اساس متنِ یوگه‌سوتره‌های حکیم مشهور پتنجلی بررسی کند و مشابهت‌های آن با روشهای عملی مراقبه در طریقة شطاریه را که می تواند حاکی از تأثیرپذیری از روشهای مراقبه و آسنه های یوگه باشد، نشان دهد.

شناخت اعتقادات و آداب عرفانی در عرفان هندو و طریقت قادریه نشانگر تشابهات و وجوه اشتراکی میان آن دو می­باشد. پژوهش حاضر درصدد پاسخ به این سؤال است که چگونه این طریقت به شبه­قاره هند واردشد و وجوه تشابه عرفان ادیان هندو با طریقت قادریه چه بود؟ یافته­های تحقیق حاکی از آن است که بسیاری از نوادگان شیخ عبدالقادرگیلانی به هند سفرکرده و در آنجا سکنی­گزیدند؛ شیخ محمدغوث گیلانی(803.ق) نخستین نواده شیخ عبدالقادر بود که به هند سفرکرد. وی سومین مرشد طریقت قادری بود و به انتشار طریقت قادری در هند همت­گماشت. پس از وی فرزندانش راه پدر را ادامه­داده و موجب گسترش طریقت قادریه در هند شدند. برخی آداب و رسوم عرفان هندو و قادریه همچون فنا و رستگاری، ذکر وآجاپای، مراقبه و یوگا با یکدیگر قابل­تطبیق­اند. سماع و یوگا هردو از آداب عبادت خداوند هنگام وجد و رسیدن به آرامش و رهایی از رنج دنیاست؛ مرتاضان هندو همانند صوفیان قادریه برای کشف و شهود به تهذیب نفس به­وسیله ذکر می­پردازند و به آن آجاپای گویند. خرقه­گیری نیز تشابه دیگر آیین هندو و قادریه است. در طریقت قادری خرقه ستاندن از جمله حلقه­های ارتباط مرید و مراد است و در عرفان هندو نیز ورود به جماعت هندو با دریافت جامه و کسوت صورت­می­پذیرد. پژوهش حاضر به روش کتابخانه­ای و به­صورت توصیفی-تحلیلی صورت­گرفته­است.

آیین سَماع در طریقت قادریه و کَتَک در هندوئیسم از شناخته‌ شده‌ترین رقص‌ها هستند. این آیین‌ها که آمیخته با باورهای مذهبی هستند، رقصیدن را یکی از راه‌های برقراری ارتباط با کائنات می‌دانند. رقص‌های آیینی علاوه بر جنبه‌های زیباشناختی در صورت‌های حرکتی، دارای مفاهیم عرفانی، دینی و روایی‌ هستند که درطول زمان تکامل پیدا کرده است. در طریقت قادریه عارف در طی سماع برای برقراری ارتباط با عالمی دیگر می‌کوشد. این مقاله به روش مطالعۀ تحلیلی ـ تطبیقی به بیان همانندی‌ها و تفاوت‌های این دو آیین و تأثیرپذیری آن‌ها از یکدیگر و کـشف روابط زمـانی و مکـانیِ آن‌ها در فرهنگ صوفیسم و هندوئیسم در طول تاریخ می‌پردازد. یافته‌های پژوهش نشان می دهد که با وجود تفاوت‌های آیینی و دینی، ساختارهای مشترکی در دو رقص سماع و کتک وجود دارند. رقص کَتَک، در معابد هندوئیسم مانند سماع ریشه در نیایش آفریـدگار دارد و در برخی از ابعاد صورت و محتوا با آن همانند است. در مورد تأثیرپذیری‌های کتک از سماع قادریه به نظر می‌رسد که کتک در هند، در دوران سلاطین دهلی و امپراتوران مغول، به ‌واسطۀ ارتباطات فرهنگی بین اسلام و هندوئیسم، دگرگونی هایی پیدا کرده است.

مدارا و همزيستی دوستانه با پيروان اديان و مكاتب ديگر از ويژگيهای بارز فرهنگ هندی به شمار می رود. عنصر مدارا حاصل ژرف انديشی در باطن هستی و درك حقيقت اديان است و از اين روست كه عارفان و حكيمان هندو، و صوفيان مسلمان اين سرزمين پيشتاز اين منش متعالی بوده اند. علاوه بر اين، پادشاهان مغولی هند به جز چند استثناء، بر اين راه و روش سلوك می كردند و اكبرشاه امپراطور خردمند، بهترين نمونه مدارا و تساهل با پيروان اديان مختلف است. در دوران جديد نهضت برهمو سماج و بنيانگذار آن، يعني رام موهن روی، بر اصل مدارا و اهميت آن انگشت تأكيد نهادند. مدارا در انديشه مولانا ابوالكلام آزاد را نيز بايد ادامه همين سنت دانست و اهميت اين مفهوم را در منظومه فكری او به عنوان يك عالم برجسته مسلمان مورد توجه قرار داد.

تصوف در دوره‌های مختلف تأثیرات متفاوتی بر افکار هندوان گذاشت، همچنانکه تأثیرات بسیاری نیز از ایشان پذیرفت. صوفیان بسته به اینکه به چه دوره‌ای در تاریخ شبه‌قاره تعلق داشتند، در کدام قسمت از این سرزمین مستقر شدند و از چه جریان‌های رایجی در تمدن اسلامی زمان خود متاثر بودند، مناسبات متفاوتی با هندوان برقرار کردند. این مناسبات به طور‌ کلی صوفیان را در شمار یکی از سه مکتب «تصوف راست‌کیش»، «فلسفی» و «عامّه» قرار می‌داد. در یک تقسیم‌بندی کلی این سه مکتب به شش گونه مختلف ظاهر شده که می‌توان برای هر یک مصادیق تاریخی روشنی ارائه کرد. این روابط شش‌گانه را می‌توان به شکل «تطبیق»، «تعامل»، «تحول»، «جذب»، «پذیرش» و نهایتا «تقابل» صورت‌بندی کرد. این پژوهش بر آن است تا به طور اجمالی این طبقه‌بندی را با تکیه بر شواهد تاریخی، انتظام بخشد. بازه این تحقیق بین قرن سوم هجری، یعنی زمانی که تصوف در هند به شکل معناداری حضور خود را آغاز کرد، تا قرن دهم هجری، اوایل سلطنت گورکانی، است.

همزمان با ظهور و اوج جریان روشنفکری در دوران مشروطه و پهلوی، برخی از روشنفکران در مواجهه با عرفان و تصوف، موضع‌گیری‌های مخالف و موافق داشتند. آخوندزاده، میرزا آقاخان کرمانی، احمد کسروی، مهدی بازرگان، جلال آل‌احمد و علی شریعتی، شش روشنفکر برجسته در دوران مشروطه و پهلوی هستند که در این رساله، با روش توصیفی-تحلیلی، به توصیف، تبیین و تحلیل اندیشه‌های آنان درباره‌ی عرفان و تصوف، پرداخته شده است. نتایج به دست آمده گویای آن است که وجه مشترک دیدگاه این روشنفکران در مواجهه با عرفان و تصوف، توجه آنان به پیامدهای زیان‌بارِ اجتماعیِ برخی از تعالیم صوفیانه، نظیر حقیر شمردن دنیا، خردستیزی، عدم توجه به کسب و کار و دوری از فعالیت‌های اجتماعی از سوی برخی از صوفیان، بوده است. در جانب موافقت با عرفان، همین برجستگیِ اندیشه‌ی اجتماعی است که برخی از روشنفکران را به تمجید از قیام‌های شیعی که در قرن‌های هشتم و نهم هجری، در درون تصوف شکل گرفته‌اند، وامی‌دارد. علاوه بر مباحث عرفان عملی، برخی از موضوعات عرفان نظری نیز مورد توجه روشنفکران بوده است: نظیر وحدت وجود و ولایت. مسأله‌ی زبان عرفان، عشق، ذکر و سماع از دیگر موضوعات مهم عرفانی است که جهت‌گیری روشنفکران به آن معطوف بوده است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد که تلفیق زمینه‌های فکری و علمی روشنفکران با دغدغه‌های اجتماعی آنان، که منبعث از وظیفه‌ی روشنفکری‌شان بود، مبنای اصلی مواجهه‌ی آنان با عرفان و تصوف را شکل داده است. در این رساله، از متون اصلی مرتبط با پژوهش استفاده شده است.