آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

وجود شرور در عالم، اين پرسش را در ذهن انسان به وجود ميآورد كه چه نسبتي ميان مسئله شرّ و وجود خداوندي با صفات «عالم»، «قادر» و «خير» مطلق، وجود دارد؟ اين مسئله همواره يكي از مباحث چالشبرانگيز در حوزة دينپژوهي و فلسفة دين بوده است. پژوهش پيشرو، با بررسي و پاسخ به اين پرسش از منظري نو، به دنبال كشف و بازخواني رهيافت نيايشهاي شيعي به مسئله شرور است. تحقيق حاضر، در عين توجه به سازندگي برخي رنجها و نقششان در كمال اخلاقي انسان، از شرور ديگري ياد ميكند كه نقش بسيار مخربي براي انسان دارد و اضطراب و نگراني حاصل از آن، منجر به سستي و ضعف در انجام امور ديني و دنيوي ميگردد. از گروه دوم، به روشني تحت عنوان «شرّ» ياد شده و در نيايشها به مصاديق متعددي از آن اشاره شده است. گفتني است، نيايشهاي شيعي به رغم ديدگاههاي برخي فلاسفه در رد وجود شرور در عالم، اين مسئله را از نظر وجودشناختي ثابت ميدانند.

ضلع زمان‌مندی آموزۀ عصمتْ محل تنازع دیدگاه‌های مطلق‌گرا و مخالفان بوده است که گروه اول، گسترۀ زمانی آن را مطلق دانسته‌اند و در مقابل، گروه دوم، آن را به پس از بعثت محدود کرده‌اند. این پژوهش با بررسی تطبیقی دیدگاه فخر رازی، که عصمت را زمان‌مند دانسته، و ابن‌شرفشاه حسینی، که گسترۀ عصمت را تشکیک‌ناپذیر به شمار آورده، تلاش کرده تا بن‌مایۀ دیدگاه آنان دربارۀ زمان‌مندی عصمت را در پیوند با واژگان قرآنی مرتبط ــ یعنی «ذنب» در آیۀ ۲ فتح، «وزر» در آیۀ ۲ شرح، و «ضلال» در آیۀ ۷ ضحی ــ بررسی کند. یافته‌ها نشان داد که هر دو مفسر این واژگان را در تنافی با عصمت نمی‌دانند و در نتیجه، نمی‌توان از آنها زمان‌مندی عصمت را نتیجه گرفت. با این حال، فخر رازی بر انگارۀ زمان‌مندی عصمت، که مبتنی بر سوگیری‌های اشعری‌گرایانه و اخبار خدشه‌پذیر است، تأکید و تلاش کرده تا با تأویلات مختلف از اندیشۀ کلامی خود در این باره عدول ننماید. ازاین‌رو، مواضع روشی و معناشناختی‌اش در این باره با دیدگاه کلامی وی در انسجام و هماهنگی نیست.

برخلاف خوانش سنتی از نظریۀ تکامل که نگره‌ای پایین به بالا دارد و کنش‌های انسانی از جمله باورمندی دینی را مقهور علیت ژنی و مم‌ها معرفی می‌کند، خوانش نوین نگره‌ای بالا به پایین دارد و سازوکارهایی را ارائه می‌کند که طی آن چگونگی بروز ژن‌ها از بالاترین سطوح زیستی کنترل می‌شود. انعطاف‌پذیری نورونی[1] از جملۀ این سازوکارهاست. مسئلۀ این پژوهش واکاوی و تبیین مؤلفه‌های اشتدادپذیری ایمانِ اختیاری در چارچوب مفهومی ِنوروبیولوژیک و مقایسۀ آن با مؤلفه‌های مناسک عبادی، به‌ویژه نماز، مطابق آموزه‌های قرآنی است. پژوهش حاضر به روش توصیفی ـ تحلیلی و به‌صورت مقایسه‌ای صورت گرفته است و یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد وجود سه مؤلفۀ همپوشان در مناسک دینی توصیه‌شدۀ قرآنی و یادگیری در دانش اعصاب، یعنی تکرار، توجه و هیجان، به انعطاف‌پذیری نورونی و اشتداد ایمان فرد منجر می‌شود. این مهم توجیه‌کنندۀ علیت ذهنی و مقوّم سطحی از اختیارگرایی در ایمان است.

به عقیده پیناک (از مؤسسین الهیات گشوده) اصلی‌ترین نقد بر الهیات سنّتی مسیحی این است که بسیاری از آموزه های آن، نه مبتنی بر کتاب‌مقدّس، بلکه الهام گرفته از فلسفه یونان است. در مقابل، بر اساس الهیات گشوده، اگر چه سنّت و فلسفه باید مورد توجه قرار گیرد، اما «کتاب‌مقدّس» دارای بیشترین اهمیّت بوده و از این‌رو برخی از آموزه‌های الهیات سنّتی باید بر مبنای آن اصلاح شود. از آنجا که مبانی هر نظریه، خاستگاه آموزه‌های آن است، در نقد الهیات گشوده لازم است ابتدا مبانی آن مورد ارزیابی قرار گیرد. هدف پژوهش حاضر، بیان نقاط قوت و ضعف مبانی این نظریه از منظر کلام امامیه است. در این راستا، ابتدا آموزه‌های الهیات گشوده تبیین می‌شود، و سپس با استناد به آثار متکلمان امامیه (و بالتبع اتّکاء بر آیات قرآن کریم و روایات ائمه معصومین:) به ارزیابی و نقد آن بر مبنای روش تحلیلی ـ منطقی پرداخته می‌شود. نتیجه پژوهش حاضر این است که پیناک در مواردی به‌خوبی ضعف الهیات سنّتی در تبیین آموزه‌های مسیحی را شناسایی کرده است، لکن در نقد آن، اگرچه برخی مقدمه‌های استدلال‌ او به لحاظ منطقی صحیح (و هم‌نوا با کلام امامیه) است، ولی در بیان نتیجه، به‌دلیل تشابه‌انگاری میان خداوند و انسان، و تسرّی اوصاف و لوازم آنها، نتایج حاصل از این استدلال‌ها قابل نقد (منطقی و کلامی) است. همچنین بسیاری از نقدهای پیناک بر مبانی تفسیری، خداشناسی و انسان‌شناسی الهیات سنّتی (هم‌چون داشتن پیش فرض‌های نادرست، متأثر بودن از فلسفه و قابل پذیرش نبودن برای انسان معاصر) به عقیده او نیز وارد است.

«الهیات گشوده»، گرایشی الهیاتی۔فلسفی است، که تفسیر نوینی از برخی صفات خداوند و لوازم آن ارائه می‌‌دهد. این دیدگاه، بسیاری از آموزه‌‌های الهیات سنّتی (همچون منزّه بودن خداوند، علم پیشین مطلق، قدرت مطلق و ویژگی‌‌هایی از این دست) را نه مبتنی بر کتاب مقدّس، بلکه الهام‌گرفته از فلسفهٔ یونان دانسته، و در مقابلْ تصویری از خداوند ارائه می‌کند که مبتنی بر تشخّص، تغییر‌پذیری و تعامل او با انسان است. یکی از مؤسسین الهیات گشوده، کلارک پیناک است. به اعتقاد او - در ترسیم اعتقادات دینی - اگر چه سنّت و فلسفه باید مورد توجه قرار گیرد، اما «کتاب مقدّس» بیشترین اهمیت را دارد و بر این مبنا، آموزه‌‌های الهیات سنّتی باید مورد نقّادی قرار گیرد. پیناک، گرچه ره‌‌آورد تقریرش را «آزادی واقعی خدا و انسان» می‌‌داند، اما به‌‌نظر می‌‌رسد مبانی روشی او به لحاظ منطقی نامنسجم‌اند. از این‌رو، این پژوهش به ارزیابی دیدگاه پیناک در مبانی روش‌‌شناختی «الهیات گشوده» می‌‌پردازد. به‌‌نظر می‌‌رسد به رغم آن که پیناک - در برخی موارد - ضعف‌های الهیات سنّتی مسیحی، در تبیین معارف الهیاتی را به‌‌خوبی بیان کرده، اما تلاش او در ارائهٔ راهکار - به لحاظ روشی - قابل نقد است. این مقاله با روش توصیفی۔تحلیلی و با رویکرد روش‌‌شناسی بنیادین، در صدد ارزیابی آرای پیناک در مبانی روش‌‌شناختی «الهیات گشوده» است.

برهان حدوث یکی از براهین اثبات وجود هستی‌بخش است که بیشتر مورد استفاده اهل کلام بوده و در غرب به برهان جهان‌شناسی موسوم است. اهل کلام عموماً به خاطر اعتقاد به حدوث عالم حامی این برهان و حکما عمدتاً منکر برهان حدوث‌اند، زیرا که منکر صغرایش، یعنی حدوث عالم‌اند و عالم را قدیم می دانند. پرچمدار حمایت از این برهان و حدوث عالم در فلسفه معاصر غربی ویلیام کریگ است که برای آن دلایل فلسفی و طبیعی مطرح کرده و استدلالات نوینی را آورده است و در مقابل، منکرینی دارد که عمده‌ترین اشکالات در اندیشه ماتسون، دیور، اسمیت و راسل مطرح شده و دلایل منکرین دیگر به استدلالات اندیشمندان مذکور برمی‌گردد. بنابراین، در نقد اندیشۀ کریگ به دیدگاه این دانشمندان پرداخته شده است و اشکالات، ناظر به بحث‌های تسلسل در علل، مکتب تحصلی (پوزیتویسم) و حدوث و قدم عالم است. این پژوهش با روش تحلیلی انتقادی به بررسی مهم‌ترین اشکالات وارده بر صغرای برهان حدوث از سوی فیلسوفان غربی نشان داده است که ادلۀ آنان برای اثبات مدعایشان کافی نیست. هرچند به نظر می‌رسد استدلالات کریگ برای حدوث عالم نیز یقینی نیست و بیشتر از فرضیه‌های غیرقطعی استفاده کرده است، اما توجه به مجموعه دلایل او و نیز بهره‌گیری از ادلۀ مختلفی همچون استدلال‌های اندیشمندان اسلامی می‌تواند به صورت انباشتی، نظریۀ حدوث را نسبت به انگاره‌های رقیب، موجه کند.

پژوهش حاضر به تبیین صفت رحمت الهی و نقد وبررسی انگاره اسلام رحمانی می‌پردازد. رحمت از اوصاف ثبوتیه الهی است به معنای اعطاء فیض به موجودات نیازمند و به کمال رسانیدن تمام موجودات نیازمندِ دارای قابلیت، در جهت کمال آنها. انگاره اسلام رحمانی ، دیدگاهی از اسلام است که با تکیه بر رحمت صِرف الهی و برداشت خاص از آن، قرائتی ارائه می‌دهد که همه مسائل آن در محبت و شفقت محض، تساهل و تسامح در برابر امور دینی خلاصه شده و از قهر و غضب نسبت به ظالمان و گناهکاران و تنبیه تربیتی و... نیز به‌دور است. تبیین و بررسی موضوع مذکور، در پیراستن چهره اسلام اصیل رحمانی از قرائت‌های انحرافی، و یاری مخاطبان اسلام در فهم صحیح مبانی و مؤلفه‌های اسلام تأثیر بسزایی دارد. مهمترین دستاوردها و نتایج این پژوهش عبارتند از: اسلام اصیل، به مثابه یک مجموعه هماهنگ و سازگار با یکدیگر، اسلام رحمانی است؛ قهر و غضب تربیتی، تنبیه بازدارنده، عقاب گناهکار و جهنم و... در چارچوب رحمت الهی تبیین می‌شود. طراح قرائت رحمانی اسلام با مبنا قرار دادن عقلانیت مدرن، اسلام را به دو قسم تاریخی و معنوی تقسیم کرده و اسلام مطرح در ایران را نمونه کامل اسلام تاریخی می‌داند که در چندین حوزه، با اعلامیه حقوق بشر تعارض بنیادین دارد. در مقابل، اسلام معنوی را اسلامی سازگار با عقلانیت مدرن یا عقلانیت عرفی و سکولار و به تبع، سازگار با اعلامیه حقوق بشر می‌داند. مؤلفه رحمت، اصلی‌ترین مؤلفه و اساساً وجه تسمیه اسلام رحمانی لیبرالیستی است که بر اساس آن، رحمت از قواعد آمره در اجتهادات کلامی، فقهی و... است؛ چرا که روش خداوند و سیره معصومین  در رحمت منحصر است؛ لذا نپذیرفتن اسلام رحمانی، به معنای پذیرش اسلام طالبانی است که با روح قرآن در تعارض است. انگاره اسلام رحمانی با اشاره به اعتقاد امامیه به حسن و قبح عقلی، عدالت مساواتی یا عرفی را نیز امری فرادینی و حاکم بر تمام قوانین شریعت می‌داند. ملاک تشخیص عدالت، در این دیدگاه عقل و خرد جمعی است؛ با این معیار، اسلام تاریخی از عدالت به‌دور است. آزادی لیبرالیستی بر محور اومانیسم، آزادی مطلوب این دیدگاه است که بر اساس آن انسان در انتخاب دین و ابراز آن، برای همیشه آزاد است. دیدگاه اسلام رحمانی درباره رحمت و عدالت الهی و آزادی انسان بر مبنای عقلانیت مدرن است. لذا با ردّ عقلانیت مدرن، تفسیر این خوانش از رحمت و عدالت الهی و آزادی انسان نیز رد می‌شود. انگاره اسلام رحمانی بر اساس عقلانیت مدرن از اجتهاد در اصول و مبانی و غایت‌محوری در احکام سخن می‌گوید که با عملیاتی شدن آن، بسیاری از احکام که به نصوص قرآنی متکی هستند، زیر سؤال می‌روند، در حالی که اجتهاد در مقابل نص از نظر اسلام مردود است. افزون بر این یقین به تمام جوانب مادی و غیرمادی حکم، و کشف عدم طریقیت و سرآمدن مصلحت به طور کامل، از عهده عقل خارج است. - اسلام رحمانی با پیش‌فرض‌ها و مؤلفه‌های مذکور، بازتاب‌هایی دارد که عبارتند از: زیر سؤال رفتن فلسفه تشریع، عرفی شدن دین و نسبی‌گرایی.

یکی از صفات ثبوتیه خداوند که در همه ادیان و کتب آسمانی بر آن تاکید شده است؛ صفت رحمت الهی است. مسلمانان در هر روز چندین بار خداوند را به این اسم و صفت می خوانند. عدم تبیین درست این صفت الهی در برخی از دوره های تاریخی سبب بوجود آمدن قرائت های انحرافی از دین اسلام شده است. تا آنجا که برخی با تفریط درمفهوم و حدود رحمت الهی معصیتی هر چند کوچک را عامل عذاب دانسته اند و برخی با افراط در مفهوم و حدود رحمت الهی، صرف اقرار زبانی و اعتقاد مفارق از عمل صالح را عامل نجات از عذاب و دریافت پاداش الهی دانسته اند. اسلام رحمانی یکی از قرائتهای افراطی از رحمت الهی است که بر اساس آن برخی از احکام اسلامی مانند: قصاص، جهاد، امرمعروف و نهی از منکر، برخی از مجازاتهای دنیوی و اخروی در مورد گناهان و... . بر خلاف رحمت الهی دانسته می شود. مولفه های ماهیت ساز و عناصر ذاتی اسلام رحمانی در ده مقوله بیان شده است که عبارتنداز: رضایت خداوند، عدالت، عقلانیت، رحمت، اخلاق، کرامت وحقوق انسان، آزادی و اختیار، علم و کارشناسی، دموکراسی وسکولاریسم. این دیدگاه در همه بخشهای دین یعنی اعتقادات، احکام، اخلاق و عرفان، پیامدهایی به دنبال دارد. برای مثال در بخش اعتقادات: تغییر معنای رحمت الهی، عرفی شدن معنای عدالت، تغییر معنای عقل و عقلانیت، جدایی دین از سیاست واز عرصه زندگی انسانها و... را موجب شده است. تاکید این پژوهش بر بررسی مهمترین مولفه ها، مبانی و پیامدهای کلامی این دیدگاه است. مولفه های اصلی که بیشترین تمرکز طرفداران اسلام رحمانی بر مستند کردن آنهاست، عبارتنداز: عدالت، رحمت و آزادی انسان. ابتدا صفت رحمت الهی مفهوم شناسی شده و بر اساس اسلام وحیانی تبیین خواهد شد و سپس مهمترین مولفه ها و مبانی اسلام رحمانی و بازتابهای این تفکر در کلام مورد برررسی و نقد قرار خواهد گرفت.

اندیشه اخلاقی نیچه که در اراده معطوف به قدرت و رسیدن به ابرمرد متمرکز است هر نوع نظام مبتنی بر ذلت و تحقیر انسان را بی ارزش می‌شمرد و مسیحیت را به دلیل ترویج اخلاق بردگی، اخلاق ضعیفان می‌داند که با تاکید بر گناه نخستین و آلودگی ذاتی انسان، روح اراده و قدرت و عزت نفس را در آدمیان می‌میراند. این پژوهش، تلاش کرده تا آموزه‌های اسلامی مورد توجه نیچه را بیابد و با روشی پدیدارشناختی چگونگی تلائم دستگاه فکری وی با آن آموزه‌ها را واکاود. از نظر او اسلام، دینی است که شور، اراده، گزینش‌گری و خود اصیل انسان را به رسمیت می‌شناسد و فهمی صادقانه از طبیعت انسان، و نگاهی مثبت و واقع‌گرایانه به دنیا دارد که در تلائم با فلسفه وی و خصوصا انگاره اراده معطوف به قدرت است. هم‌چنین نظریه تفسیری منظرگرایانه‌اش به فهم پلورالیستی از ادیان کمک کرده و سازواری پاره‌ای آموزه‌های اسلامی با قطعاتی از دستگاه فلسفی وی، نگره مثبتی از اسلام را برای او فراهم آورده است. توجه به ساحت دل و احساس در حکمت عرفانی اسلام نیز سازگار با مبانی‌اش در نقد عقل مدرن بوده است.