آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

هرچند از حکیم ترمذی اثری مستقل در تفسیر قرآن به جای نمانده است، اما آنچه در جای‌جایِ آثارش برجای مانده، نوعی تفسیر آیاتِ مربوط به نفس به شمار می‌آید. چنین به نظر می‌رسد که مستند حکیم ترمذی در نظراتش فقط آیات قرآن کریم باشد، چرا که وی به هیچ منبع دیگری استناد نکرده است. با این حال، شواهدی وجود دارد که حکیم ترمذی، تفسیرِ خود از آیات مربوط به نَفْس را از برخی منابع تفسیری شیعه برگرفته است، اما به دلیل مخالفت شدیدش با تشیع، احتمالاً تلاش کرده این مطلب را پنهان نگاه دارد. به نظر می‌رسد تفسیر حکیم ترمذی از نَفْس نه‌تنها تا زمان خودش کاملاً تازه و منحصربه‌فرد بوده است، بلکه این تفسیر تا امروز نیز تازگی خود را حفظ کرده و کمتر مورد توجه دیگران واقع شده است. به نظر حکیم ترمذی، نفس بر دو قسم است: نفسِ باطن و نفسِ ظاهر. نفسِ باطن از خاک آلودة زمین که قدمگاه و محل رفت‌وآمد ابلیس بوده، بوجود آمده و تابعِ ابلیس است؛ لذا انسان برای رسیدن به رستگاری باید با نفسِ باطن مبارزه کند. نفسِ ظاهر برخلاف نفسِ باطن، به‌خودی‌خود گرایشی ندارد و تابع کسی است که بر او غلبه کند. اگر بر نفسِ ظاهر، «معرفت» یعنی همان نور و عقل، غلبه کند، تابع آن دو می‌شود و اگر نفس باطن بر آن پیروز آید، تابع نفس باطن می‌شود.

پژوهش حاضر به تحلیل شناخت حقیقت انسان به روش تحلیلی توصیفی براساس نظریات یکی از عرفای قرن هشتم هجری یعنی شیخ شرف الدین احمد بن یحیی مَنْیَری در کتاب معدن المعانی پرداخته است مسئله اصلی بر این سوال استوار است که از دیدگاه شرف الدین منیری بهترین راه شناخت حقیقت انسان از چه طریقی میسور است؟ در این نوشتار سعی شده ضمن تبیین مبانی متکلمین، حکما و عرفا و ردّ حلول مُلکی و قبول تناسخ ملکوتی، تصویر روشنی از دیدگاه وی که مبتنی بر ظهور حقیقت مثالی به عنوان بهترین طریق برای وصول بر این حقیقت و در نهایت فانی شدن در ذات احدیت است ارائه شود. اهمیت و ضرورت بحث در این نکته شایان توجه است که حل بسیاری از مسائل دشوار عالم آخرت از جمله معاد جسمانی و روحانی، خلود و ابدیت سرای دیگر، تناسخ ارواح و ابدان، شهود حضرت حق و فانی شدن در آن و...همگی متوقف بر تشریح دقیق حقیقت انسان است. بر اساس یافته‌های تحقیق تا انسان در دنیا قرار دارد از حقیقت وجودی خود غافل است. وقتی انسان بیدار شد و پروانه وار گردا گرد شمع حقیقت وجودی خود و نفس ناطقه است به پرواز درآمده و عارف شد با حقیقت مثالی نفسش که ملکات مثالی اند متحد شده و سفر اول سالک الی الله محقق می شود. در ادامه سالک با فنای در اسماء و صفات و ذات باری تعالی در حقیقت حقه الهی فانی می گردد.

هرچند عارفان مسلمان در تجربه‌های معنوی خود و مواجهه با امر مقدّس از اصطلاحات موجود در قرآن و احادیث علوم اسلامی استفاده می‌کردند، ولی در مواردی ناگزیر بودند واژگان موجود در زبان عموم را به کار ببرند و معانیِ خاصی به آنها ببخشند. عارفان، با وجود مخالفت متشرعان، به‌ویژه از اصطلاحات متعدد مربوط به عشق و باده استفادۀ بسیار بردند. به‌تدریج صدها اصطلاح میانشان شکل گرفت که خود نیاز به تبیین داشت. در کتاب‌های عرفانی بخشی از کتاب به شرح اصطلاحات اختصاص یافته است. به‌علاوه، رساله‌های مستقلی وجود دارد که به شرح این اصطلاحات پرداخته‌اند. در مقالۀ حاضر یکی از این رساله‌ها از نویسنده‌ای ناشناس با عنوان «شرح مصطلحات صوفیه» را بر اساس نسخه‌ای کهن تصحیح کرده‌ایم. شباهت‌های بسیاری میان این رساله و رسالۀ رشف الالحاظ فی کشف الالفاظ منسوب به الفتی تبریزی وجود دارد. البته تفاوت‌های زیاد میان این دو رساله نشان می‌دهد با دو رسالۀ مستقل مواجه هستیم.

قاعدۀ «الواحد» یکی از قواعد جنجالی در فلسفه و کلام اسلامی است. فیلسوفان برای تبیین آفرینش از این قاعده استفاده کرده و سعی در برهانی کردن آن داشته‌اند. یکی از برهان‌هایی که برای قاعدۀ الواحد اقامه شده برهان ابن‌سیناست. فخر رازی به این برهان اشکال گرفته است، ولی دوانی از برهان ابن‌سینا دفاع کرده است. یکی از فیلسوفان کمترشناخته‌شده به نام میرزا ابراهیم حسینی همدانی نیز در رساله‌ای کوتاه به اشکال فخر جواب داده است. به نظر او، اگر علتی دو معلول داشته باشد، آنگاه هر کدام از این معلول‌ها نسبت به آن علت خصوصیتی دارند که دیگری ندارد. فی‌المثل «آ» خصوصیتی با علت دارد که «ب» آن خصوصیت را ندارد و بالعکس. باتوجه به اینکه اگر واحد حقیقی مصدری برای آ و برای غیر آ باشد، آنگاه لازم می‌آید بر واحد حقیقی خصوصیتی که با «آ» دارد غیر از خصوصیتی باشد که با «ب» دارد و اگر این واحد، واحد حقیقی باشد، آنگاه لازم می‌آید که از حیثیت واحد هم مصدر برای غیر«آ» باشد و هم مصدر برای غیر«آ» نباشد و این تناقض است. در نوشتۀ حاضر رسالۀ همدانی را تصحیح انتقادی کرده و برهان ابن‌سینا و اشکالات و دفاع‌های مربوط به آن را تحلیل کرده‌ایم.

جعفر خُلْدی (ف. ۳۴۸) یکی از شاگردان جُنَیْد بغدادی و یکی از عارفان بزرگ مکتب بغداد است که تاکنون در پژوهش‌های مربوط به تصوف و عرفان اسلامی نادیده انگاشته شده است. او آثار متعددی داشته که پاره‌ای از آن‌ها چاپ شده و برخی دیگر تاکنون به صورت خطی باقی مانده است. خُلْدی از جنبه‌های متعددی در مطالعات تاریخ تصوف و عرفان اهمیت دارد. نخست اینکه وی افزون بر اینکه از بزرگانِ مکتب بغداد است، اوج و افول این مکتب را زیسته است و در دوره افول این مکتب، شیخ المشایخِ صوفیه به شمار می‌رفته است. دوم اینکه خُلْدی بزرگ‏ترین حکایتگر صوفیه در دوره خود به شمار می‌رود و بخش مهمی از میراث صوفیه به واسطه او به نسل‌های بعدی منتقل شده است. سوم اینکه شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد خُلْدی یکی از بزرگ‏ترین مفسّران زمان خود بوده است، ولی در طیّ زمان تفسیرِ او سرنوشت خاصی پیدا کرده و گویا تمامیِ آن یا بخش‌هایی از آن به نام دیگران قلمداد شده است. چهارمین و مهم‌ترین ویژگیِ خلدی که تاکنون کاملاً‌ از دید محققان به‏دور مانده است، گرایش متشیعانه جعفر خُلْدی است. وی بر اساس آثارش اولاً به اهل‌بیت ارادت بسیار خاص داشته است و ثانیاً بر برخی از آموزه‌های تشیع، از قبیل وصایت و جانشینیِ بلافصلِ حضرت امیرالمؤمنین و نیز انحصار اهل‌بیت در اصحاب کسا تأکید کرده است. در مقاله حاضر به این پنج ویژگیِ مهمّ جعفر خُلْدی پرداخته‏‌ایم.

فهم باطنی از شریعت در میان عالمان شیعی با فراز و فرودهایی در طول تاریخ همراه بوده است. اگرچه کمتر عالم شیعی می‌توان یافت که منکر باطن برای دین باشد، نبود توجه کافی به باطن شریعت نوعی ظاهرگرایی افراطی و خشک ضد عرفانی را در میان عالمان شیعی می‌نمایاند. در این میان، نگاه باطنی شهید ثانی هم‌سو با رویکرد رایج در میان عارفان مسلمان است. از نگاه وی، اصالت‌دادن به باطن و تبعی‌دانستن ظاهر بر اهمیت بُعد باطنی دین می‌افزاید. بنابر این رویکرد، عالمان رسمی محتاج عالمان حقیقی‌ای هستند که بر علوم حقیقی اشراف دارند و جایگاه ایشان بسیار برتر از عالمان ظاهری است. به باور شهید ثانی، در میان اعضا و اعمال انسان نیز، قلب و اعمال مربوط به آن اصل و مقصد دین است. وی در مقام فقیهی بنام افزون بر توجه به علوم ظاهری همچون فقه و انجام‌دادن عبادت‌ها و فهم قرآن، بدون انکار ظواهر و کاستن از اهمیت آن، همواره جانب باطنِ حقیقت را به‌عنوان امر اصیل رعایت کرده است. از رهگذر توجه به رویکرد باطنی عالمان و فقیهان بنام امامیه، می‌توان از خطر ظاهر‌گرایی که در میان برخی از عالمان اهل سنت و حتی عالمان شیعی درحال رواج است دور ماند.

یکی از مباحث مهم در مورد تاریخ فرقه اهل حق، اصل خاستگاه ادیانی آن است. احتمال‌های مطرح‌شده از سوی پژوهشگران در این‌باره عبارت‌اند از: ادیان ایران باستان، مسیحیت، هندوئیسم و اسلام (شیعی و اسماعیلی). ازلی‌بودن این آیین نیز دیدگاهی است که از سوی برخی صاحب‌نظران اهل حق طرح شده است. نگاشته حاضر در مقام پاسخ به این پرسش است که دیدگاه‌های مختلف تا چه حد می‌تواند به واقع رهنمون باشد؟ این نوشتار با استفاده از روش توصیفی - کتابخانه‌ای و بهره‌بردن از مطالعات میدانی گسترده، ضمن نقد و بررسی احتمال‌های مختلف، نقطه‌نظر جدیدی طرح می‌کند که پیش‌فرض پژوهش حاضر است؛ بر این مبنا که هسته تاریخی شکل‌دهنده اهل حق، عده‌ای از بزرگان و عارفان از مسالک و اندیشه‌های مختلف بوده‌اند که در منطقه «پِردیور» به برپایی مناسکی خاص مبادرت می‌ورزیده‌اند. نکته مهم آنکه وجود زمینه‌های فکری و فرهنگی مختلف در اهل حق، نمی‌تواند دلیلی بر خاستگاه تام آن در یک تفکر خاص باشد؛ چراکه تبادلات فرهنگی، اثرگذاری‌ها و اثرپذیری‌ها در تمام مکاتب فکری وجود دارد. زمینه‌های فکری و اعتقادی و همچنین اسطوره‌سازی‌هایی که ریشه در ایران باستان دارد، سبب شده‌اند بسیاری از شخصیت‌های این مسلک در مستندات تاریخی قابل رهگیری نباشند، مگر با مطابق‌سازی وقایع و شخصیت‌ها با اسطوره‌های اهل حق

تصوف، جریانی اسلامی است که در میان اکثریت اهل ‌سنّت آغاز شد و فراز و نشیب‌های فراوانی را پشت سر گذاشت. صوفیان ایران، که در اواخر دوران صفویه منزوی شده بودند، کوشیدند با «تجدید عهد با گذشته» به حیات کم‌رمق خود جانی دوباره ببخشند. از پیشروان این نهضت، نورعلی‌شاه اصفهانی (متوفای 1212 ه.ق.) بود که با عنوان «شیخ‌المشایخ» سلسله نعمت‌اللهیه، شاگردانی در دامان خود پرورانید. از آنجا که گزارش‌ها و قضاوت‌های تاریخی درباره او بسیار متفاوت بلکه متناقض است، بازخوانی شخصیت دینی او، آثار، شاگردان و اندیشه‌هایش در منابع صوفیه و غیرصوفیه ضرورتی انکارناپذیر است. زیرا از یک ‌سو مخالفان او، از فقهای دوران‌اند و از سوی دیگر، رویارویی با همه یا بخشی از داشته‌های دینی و معنوی او بسیار دشوار است. بنابراین، در این پژوهش می‌کوشیم با مطالعه کتاب‌خانه‌ای، زندگی، آثار، شاگردان، مریدان و باورهای نورعلی‌شاه اصفهانی را توصیف و تحلیل کنیم و با بازخوانی تاریخ به شناخت دقیق‌تری از او دست یابیم. از همین‌رو، با دوری از بحث و نزاع، تاریخ و عقاید وی را در منابع صوفیه و غیرصوفیه بررسی می‌کنیم و نشان می‌دهیم بر پایه گزارش‌های تاریخی و محتوای آثار او و شاگردانش، این قضاوت‌ها بیشتر بر پایه غلبه پیش‌داوری‌ها بوده و به افراط و تفریط انجامیده است.

محمد عابد الجابری، فیلسوف پرآوازه مراکش، با تألیفات بسیار خود در حوزه‌های متعدد علوم انسانی توانست جایگاه قابل‌توجهی در جهان عرب و بخش‌هایی از جهان غرب به دست آورد. وی معتقد بود جهان عرب از قرون طلایی ابتدایی خود بسیار فاصله گرفته و در بحران‌های اخلاقی و فرهنگی و اقتصادی غوطه‌ور است؛ از این رو با بررسی میراث‌های پنج‌گانه ایرانی و یونانی و صوفیانه و اسلامی خالص و عربی خالص نتیجه گرفت که تمام عقب‌ماندگی‌های جهان عرب ریشه در تفکرات میراث ایرانی (اردشیر) دارد که در قالب آموزه‌های دو مذهب ساختگی تشیع و تصوف، به مانند دو تیغه قیچی، اخلاق عربی را به تباهی کشاندند. در این مقاله پس از گزارشِ اجمالی از ادعاهای جابری درباره تصوف ــ از جمله ریشه داشتن زهد صوفیان در دنیاگریزی مانویان و پیوند میان تصوف و تشیع و ریشه داشتن ولایت صوفیانه در ولایت و امامت شیعی و تأثیر میراث ایرانی در احوال و مقامات صوفیه و چگونگی تأثیر آنها در اخلاق عربی ــ این ادعاها را بررسی و نقد می‌کنیم.

اشتراک لفظی و معنوی وجود همواره یکی از دغدغه‌های فیلسوفان متأخر اسلامی (از زمان میرداماد تا عصر حاضر) بوده است. در این میان برخی از فیلسوفان قائل به اشتراک لفظی وجود و عده‌ای دیگر قائل به اشتراک معنوی وجود شده‌اند. یکی از فیلسوفان قائل به اشتراک لفظی وجود، ملا رجبعلی تبریزی است. وی معتقد است که وجود میان واجب و ممکن به دو معنای متفاوت به‌کار می‌رود. مسئلۀ اصلی در این مقاله، بیان و تحلیل همین آموزه و دلیل‌های تبریزی است. این تحلیل هم از رهگذر نقدهای نگارنده و هم از رهگذر بیان دو تفسیر از این آموزه بیان می‌شود. تفسیر اول از آنِ ملا عبدالرحیم دماوندی و تفسیر دیگر برای یکی از شاگردان تبریزی به نام میرمحمداسماعیل خاتون‌‌آبادی است. روش بحث کتابخانه‌ای و توصیفی‌ـ‌تحلیلی است. نتیجۀ اجمالی که این مقاله به آن دست ‌یافته این است که تبریزی در بیان ادلۀ عقلی برای اثبات اشتراک لفظی وجود ناکام است و ادلۀ نقلی او نیز تنها با توجه به روش تفسیری خود او قابل اعتنا خواهند بود و از میان دو تفسیری که از آموزۀ اشتراک لفظی وجود نزد تبریزی بیان می‌شود، نظر میرمحمداسماعیل خاتون‌‌آبادی درست‌تر و درخور توجه بیشتر است.