آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

اراده الهی به‌‌عنوان مهم‌ترین مفهوم در تبیین فاعلیّت الهی از جمله مفاهیمی است که در طول تاریخ کلام به آن توجّه شده و ایده‌های مختلفی همچون «حرکت»، «داعی» و «علم» در تبیین ماهیّت آن به کار گرفته شده است. قرآن کریم برخلاف بسیاری از نظریّه‌ها، اراده را امری حادث و از صفات فعل و چونان فعلی از افعال الهی می‌داند که هم حوزه تکوین و هم تشریع را در بر می‌گیرد که تحقّق آن، ذو مرتبه است. جانشین‌ها و یا هم‌نشین‌های اراده در قرآن همچون مشیّت، تقدیر، قضا، کتاب اذن و اجل در واقع همین مراتب فعلی هستند که هرچند در قرآن کریم تنها می‌توان نامی از این مراتب را یافت و از تأثیر و تأثّر یا تقدّم و تأخّر آن‌ها نتایجی به دست نیاورد، امّا در سامانه روایات، این مطلب به‌‌خوبی تبیین و توضیح داده شده است. تصویری که از اراده الهی در قرآن به دست داده می‌شود، تقریباً با آنچه امروزه در سنّت کلامی و فلسفی رایج است و اراده را چونان صفاتی از صفات ذات و مساوی و مساوق با صفت علم الهی می‌داند، فاصله دارد و این مهم در فرآیند استنباط احکام اعتقادی، نقش بسزایی خواهد داشت.

مطالعۀ تاریخ اندیشه‌های کلامی در قرون نخستین، به‌روشنی حاوی این واقعیت است که اراده در نظر متکلمان امامیۀ این دوران، حقیقتی حادث و متمایز از علم و قدرت خداوند بوده است. علم انگاری ارادۀ خداوند اما، اگر چه در تاریخ کلام اسلامی نخستین بار در جریان کلامیِ اعتزال مطرح شد، اما در جریان کلام امامیه، این متکلمان دوران میانه - یعنی مدرسه کلامی ری و حله - هستند که در تبیین اراده چنین دیدگاهی را مطرح می‌کنند. متکلمان امامیۀ این دوران، اراده را به داعی و داعی را به علم به مصلحت درون فعل شناسانده‌اند. میراث باقی‌مانده از این گروه متکلمان، اگرچه در این امر که ارادۀ الهی امری حادث است یا قدیم، مذبذب و در رفت‌و‌برگشت است؛ با این همه می‌توان بر پایه شواهدی، ایدۀ حدوث اراده بر قدمت آن را ترجیح داد. این مقاله با روش کتابخانه‌ای و تحلیل تاریخی در پی پاسخ به این پرسش است که چگونه این گردش معرفتی در تبیین ارادۀ الهی رخ داده است. نتیجۀ تحلیل‌های تاریخی این پدیده ما را بدین سو رهنمون می‌کند که متکلمان این دوره از کلام امامیه به دلیل فاصله‌گیری کلام مرسوم از سامانۀ روایات اهل‌بیت(علیهم السّلام) و اقبال به جریان کلام اعتزالِ متأخر، تحلیل‌ها و تبیین‌های کلامی این جریان کلامی را به‌عنوان نسخه‌های حل مشکلاتِ معرفت‌شناختی مطرح‌شده از سوی جریان فکر فلسفی پذیرفتند و در کلام امامیه وارد نمودند.

برای مشاهده فیلم سخنرانی به آدرس داده شده در آپارات مراجعه کنید.

سید مرتضی، در کنار شیخ مفید، راهبری دو خط فکری در مدرسه کلامی بغداد را به عهده دارند. زمانه و زمینه علمی و فرهنگی آن دوران با حضور پررنگ و پرقدرت جریان کلامی اعتزال همراه و همزمان است، دورانی که امامیه تازه دوران خمود و خموشی کلام را پشت سر نهاده و با جریانی کلامی مواجه است که تمام میدان روش و ادبیات کلامی را از آن خود ساخته است. سید مرتضی و شاگردانش در چنین محیطی نسبت به ماهیت اراده خداوند نظریه‌پردازی می‌کنند و با گذشت و عبور از آنچه پیشینیان امامیه در مدرسه کوفه بدان اعتقاد دارند، تا اندازه‌ای به تبیین اعتزالی اراده الهی نزدیک می‌شوند. اراده خداوند اگر پیش‌تر در مدرسه کوفه امری حادث بود، که نه در ذات جای داشت و نه از ذات بریده بود، و اگر در نظر شیخ مفید به نفس الفعل و شی‌ء مکوّن خارجی شناسانده می‌شد، در دوران سید مرتضی و پس از او، اگرچه همچنان حدوث خویش را حفظ می‌کرد و به داعی و علم تحویل برده نمی‌شد، اما به لحاظ وجودشناختی چونان تلقی رایج معتزله بصری، در قالب حادث لافی‌المحل تبیین شد. خط فکری سید مرتضی در بغداد این ایده را تقویت می‌کرد و پوشش می‌داد.

استطاعت، از مهم‌ترین مشخصه‌های اختیارسازِ انسان‌هاست که ‌‌جریان‌های کلامی معتقد به اختیارِ آدمی، بر اساس چارچوب و نظام فکری خویش، دستی در تبیین و توضیح آن داشته‌اند‌‌‌‌‌‌‌‌. اهل حدیث بر اساس نگرش جبرگرایانه‌شان منکر این آموزه بودند و در مقابل، معتزلیان به شدت بر اعتقاد به آن پای می‌فشردند‌‌‌‌‌‌‌‌. امامیان اما، از همان آغاز بر اساس نظام عدل الاهی و در چارچوب حاکمیت مشیت خداوند از یک‌سو و پذیرش اراده و آزادی انسان از سوی دیگر، در تبیین استطاعت کوشیدند‌‌‌‌‌‌‌‌. مجموعۀ تحقیقات نشان می‌دهد که در نظر اندیشمندان امامیه نخستین، استطاعت ناظر به مقام تحقق فعل خارجی دانسته می‌شد و طبعاً ایدۀ انحصاریِ امرٌ بین‌الامرینِ این گروه، به‌سادگی می‌توانست تبیینی درخور از تلقی امامیه در این بحث ارائه کند‌‌‌‌‌‌‌‌. با این‌همه، در کوفۀ سدۀ دوم چند تبیین مختلف از این بحث ارائه شد که جملگی به رغم آن‌که در جان‌مایۀ اصول با هم مشترک‌اند، اختلافاتی نیز با یک‌دیگر دارند‌‌‌‌‌‌‌‌.

طرح نظریۀ «معنا»، رویکردی وجود‌شناختی برای تحلیل و تبیین فعل و صفات فعلی خداوند است که متکلمان مدرسه کوفه به‌ویژه هشام بن حکم از آن بهره برده‌اند. از میان صفات فعلی خداوند، اراده بارزترین صفت است که در نگاه متکلم بزرگِ این دوره از تاریخ کلام امامیه، به «حرکت» شناسانده می‌شد. در این مقاله بر اساس شیوه مطالعات تاریخ اندیشه، نشان داده شده است که در نظر هشام بن حکم اراده، اگر چه امری است که از سر قدرت و اختیار سر می‌زند؛ با این حال با دیگر امور و مخلوقات عالم که برخاسته از قدرت و اختیار است نیز تفاوت دارد. هشام برای اراده وجودی مستقل از ذات و فعل الهی در نظر می‌گرفت و از آن با واژه «معنا» تعبیر می‌کرد. این تلقی درواقع برگرفته از پاره‌ای روایت‌هایی بود که بر اساس آن، برای اراده خلقتی ممتاز از دیگر مخلوقات در نظر می‌گرفت.

شيخ مفيد در ميان متکلمان اماميه، جايگاه ويژه و ممتازي دارد و بي‌ترديد تحليل و تبيين او از آموزه‌هاي اعتقادي، نقشي تأثيرگزار در تحليل تاريخ فکر اماميه خواهد داشت. ارادة خدا و ماهيت آن، از جمله آموزه‌هايي است که شيخ مفيد پيرامون آن رساله‌اي مستقل تحرير کرده است و برخي شاگردانش همچون کراجکي، تبيين و تحليل او را پرورانده‌اند. خط فکري شيخ مفيد، اگرچه همانند تمامي متکلمان عدليه اراده را حادث مي‌داند، ولي ازيک‌سو بر اساس روش‌شناسي‌اي که در کلام‌ورزي خويش بدان التزام دارد، و از سويي ديگر بر پاية برخي از روايات، بين اراده خدا و ارادة انسان تفاوت مي‌گذارد و به ‌لحاظ وجود‌شناسي، اراده را همان امر مکوّن عيني و خارجي مي‌داند. شيخ مفيد در معنا‌شناسي صفت اراده، معتقد است: امکان انتساب صفت اراده به خداوند وجود ندارد و تنها به دليل سمع مي‌توان خداوند را مريد دانست. از‌اين‌رو، استمعال اين صفت را براي خداوند مجازاً روا مي‌دارد. اما اين تبيين را پيش‌تر برخي از معتزليان بغدادي، همچون بلخي کعبي، هم ارائه کرده و براي آن دليل اقامه نموده بودند. بعيد نيست اقبال شيخ مفيد به رويکرد و تحليل معتزليان بغدادي، به دليل همسو‌انگاري اين ديدگاه با روايات اماميه بوده باشد.

ثقة‌الاسلام کلینی و شیخ صدوق، دو محدث بزرگ امامیه و صاحب دو اثر گران‌سنگ حدیثی الاصول من الکافی و التوحید، هر کدام میراث‌برِ جریانی از تاریخ حدیث و کلام روایی امامیه هستند که بر پایۀ الگو و نظام معرفتی خویش، روایات مرتبط با ارادۀ خداوند را گزینش و تبویب کرده‌اند. نقاط اشتراک نظر این دو محدث عظیم‌الشأن همانند حدوث اراده، صفت فعل بودن، حتمی و غیرحتمی بودن و پوشش عالم تکوین و تشریع و... اگرچه فراوان است، اما بارزترین نقطۀ افتراق شیخ صدوق و کلینی، در نحوه ارائه مضامینِ دیگریِ از مطالبِ مرتبط با ارادۀ خداوند، هم‌چون مراتب فعل الهی است. کلینی اگرچه بر حسب روایاتی به ذومرتبه بودن فعل خداوند معتقد است، اما شیخ صدوق همین مضامین را احتمالاً از آن رو که قرابتی با جبر در افعال دارد، نقل نکرده و وجهۀ همتِ خویش را بیان نقشِ الهی در مشیتِ آدمی، و نشان دادن عمومیت و شمول اراده و مشیت خداوند قرار داده است.