آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

چگونه عرفان اسلامی از کتاب و سنت برخاسته و در یک ساختار علمی به دانش نظری و عملی تبدیل شده است؟ این پرسشی است که برای پاسخش باید دین را از نگاه عرفانی تحلیل نمود. چه این که از این نگاه دین دارای سه ساحت شریعت، طریقت و حقیقت است که تفاسیر متعددی دارد که در این بین مشهورترینشان تفسیر سعیدالدین فرغانی و تابعان اوست. در این تفسیر شریعت به احکام تکلیفی، طریقت به دقایق سلوکی و حقیقت به حقایق توحیدی تعلق دارند و هم چنان که برای دستیابی به مقاصد شریعت به فقه الاحکام نیاز هست، برای دستیابی به مقاصد طریقت نیز به فقه القلوب و السلوک و مقاصد حقیقت به فقه المعارف نیاز هست. به دیدۀ آن بزرگان هم چنان که فقه الاحکام به فهم و اجتهاد تکلیفی نیاز دارد، فقه السلوک نیز به فهم و اجتهاد سلوکی و فقه المعارف به فهم و اجتهاد شهودی نیاز دارد. اهل عرفان بر پایۀ برداشت‌های سلوکی از ساحت طریقت که نتیجه اجتهاد سلوکی است، به تجربۀ سلوکی دست زدند؛ چنان که اهل عرفان بر اساس برداشت‌های شهودی از ساحت حقیقت که نتیجۀ اجتهاد شهودی است، به تجربۀ عرفانی دست زدند. آنان پس از این اقدام، با عقل به توصیف، تبیین، تفسیر و تنسیق آن تجربه‌ها پرداختند که نتیجه تنسیق گزاره‌های سلوکی دانش عرفان عملی، و نتیجۀ تنسیق گزاره‌های شهودی دانش عرفان نظری است. هر یک از دو دانش دارای موضوع و نظام مسایل خاص به خود هستند. بر این پایه فرایند شکل گیری علوم عرفانی از متون دینی شکل میگیرد.

نسبت انسان کامل، یا به تعبیر روایات «خلیفة‌الله»، با فرشتگان از جمله معارفی است که در حوزه علوم دینی و عرفانی بسیار مهم و اساسی است. عرفان، که عصاره‌اش نظام وحدت وجود است، هستی را دارای مراتبی می‌داند که هر کدام ویژگی‌های خاص و مستقلی دارند. مثلاً محل حضور فرشتگان که از ماده مجرد بوده‌اند اقرب به مقام وحدت است، حال آنکه انسان در عالم ماده مستقر است. از طرفی انسان کامل مظهر اسم اعظم خدا است و موجودات دیگر مظاهر دیگر اسمای کلّی و جزئی او هستند و چون اسم اعظم بر همه اسماء محیط است و در تمام آنها سریان و جریان دارد، بنابراین خلیفة‌الله نه‌تنها بر همه موجودات، از جمله ملائکه، احاطه دارد و در جمیع آنها ساری و جاری است، بلکه ملائکه خادمان او و به مثابه عضوی از اعضا یا شأنی از شئون او هستند.

از مبانی روش شناختی علم سلوک، معرفت سلوکی است. معرفت سلوکی، یک معرفت حضوری امکانی و غیر ذاتی است که هویت احاطی، غیر حاکی، اتحادی و عملی دارد و سنخ معلوماتش اعمال قلبی مانند احوال و منازل می‌باشد و دارای شاخصه‌های عامی مانند: بی-واسطگی مفهومی، اتحاد پذیری، تناسب ادراکی، ظهور ادراکی، خطا ناپذیری و تردید ناپذیری، انتقال ناپذیری و احساس برانگیزی. هم چنان که دارای شاخصه‌های خاصی مانند: در کنار شاخصه‌های عام، معرفت سلوکی دارای شاخصه‌های خاص است که عبارتند از: درونی (= فراحسی – وجدانی)، زمینه‌مندی (=غیر پیشنی – غیر تحلیلی )، تلفیقی (= شناختی – عملی – احساسی )، تکوینی (=چند وجهی – چند ضلعی ) و اشتداد پذیری (=تطور پذیری و تقلب پذیری ) است. بررسی عناصر موجود در تعریف معرفت سلوکی و تبیین هر یک از شاخصه‌های عام و خاص آن، هدف این نوشته است.

از مسائلی که دربارۀ اسماء و صفات الاهی میان صاحب‌نظران مطرح می‌شود این است که آیا اسماء و صفات توقیفی هستند یا نه؛ یعنی آیا ما می‌توانیم هر اسم و صفتی را به خدا نسبت دهیم یا اینکه فقط مجازیم اسماء و صفاتی را نسبت دهیم که در نصوص دینی آمده است. در این مسئله چهار قول مطرح است: 1. توقیفی‌بودن اسماء و صفات که اکثر اشاعره، و در میان امامیه شیخ مفید و همچنین اباضیه و ماتریدیان به آن معتقدند؛ 2. توقیفی‌نبودن اسماء و صفات که اکثر امامیه و معتزله و اکثر قریب‌ به ‌اتفاق فلاسفه و عرفا این قول را پذیرفته‌اند؛ 3. توقیفی‌بودن اسماء و توقیفی‌نبودن صفات که از میان اشاعره برخی مانند غزالی و فخر رازی و از میان امامیه حلی و میرداماد به آن معتقدند. همچنین، از سخنان ماتریدی نیز این سخن را می‌توان برداشت کرد؛ 4. قائلان به توقف که جوینی از اشاعره قائل به توقف است. در اصطلاح فلاسفه و عرفا، مراد از «اسم» همان حقایق خارجی است که از آنها به «اسم تکوینی» تعبیر می‌شود و مراد از «توقیفیت» این است که هیچ حقیقتی از موطن و مرتبه خود تجاوز نمی‌کند. این تحقیق به روش توصیفی‌تحلیلی به نتایج فوق دست یافته است.

جهان سرای رخدادهای مختلفی است که برخی از آن رودیدادها شرور نام دارند. انسان‏ها ناگزیز با این رویدادهای ناگوار مواجه‏اند. برخی از این رویدادها به خودی خود آفت نیستند؛ اما تصادم انسان‏ها با آنها به آسیب می انجامد. برخی از آن رویدادها در شمار آفات و آفت زاها می‏باشند. برخی دیگر که از حیث قوانین اخلاق شدیدترین رویدادهای شرآمیزند که از شرارت ها بشری به حساب می‎آیند. اکنون این دو پرسش در پیش نهاده می‏شود: نخست، جایگاه این شرور در نظام هستی چیست و کدام است؟ دوم، روش مواجه‎شدن با این گونه رویدادهای آسیب‎رسان چیست و کدام است؟ در پاسخ به پرسش نخست باید نظام احسن را تشریح و وجود خیر و شر را در آن بررسی کرد؛ نظامی که دو بخش دارد: یکم، بخش فراگیر و عام که در تمامیت خویش واجد امکانات اشرف ترتیبی است. دوم، بخش خاص که شرور در آن بخش برابر جهات خیر و نیک جهان واقع می‏شوند. شرور در دو رده می گنجد: نخست، شرور تکوینی و دوم، شرور اختیاری. در پاسخ به پرسش دوم دو مرحله خواهیم داشت: نخست، مرحلۀ پیشاشرور و دوم مرحلۀ پساشرور. در مرحلۀ نخست سه عامل کردار سنجیده و پسندیده، گزینش‎گری روش و فرجام نیک و درخواست از خدا سعادت را نتیجه خواهد داد. در مرحلۀ دوم اصل های اخلاق و اصل های سلوک پاکیزه می‏باید فرا راه انسان واقع شود.

سلوک حرکت نفس ناطقه به سوی خداست و هر عمل سلوکی پاره‌ای از حرکت آن نفس به سوی غایت هستی است. این یک حرکت استکمالی است که از حرکت جوهری نفس ناطقه بر‌می‌خیزد. نفس در صورت‌های اخلاقی و سلوکی به مثابۀ کمالات جوهری حرکت می‌کند؛ ولی این حرکت نه حرکت جوهری عرضی، بلکه حرکت طولی و حرکت برداری است. حرکت جوهری طولی با انتقال موضوع در فعلیت‌ها، در سلسلۀ طولی جهان هستی واقع می‌شود. حرکت جوهری برداری که از نوآوری‌های استاد علی عابدی شاهرودی است با مؤلفه‌های خاصی در پی ترکیب حرکت جوهری عرضی و طولی و به گونۀ شتابدار به وجود می‌آید. حرکت جوهری استکمالی به امکان استعدادی و استکمال وجودی و قوای قلبی وابسته است تا زمینۀ حرکت فراهم گردد و با استکمال، تکامل وجودی و اشتداد وجودی رخ دهد و با فعلیت قوای قلبی همانند لطائف سبعه سلوک به سوی غایت هستی صورت گیرد. منشأ این حرکت استکمالی چیست؟ در پاسخ، با بهره‌گیری از بیان استاد علی عابدی شاهرودی، بحث عامل و مدبر این حرکت جوهری را طرح کرده‌ایم. این مدبر بر دو قسم است: یکی مدبر درونی که ارادۀ عقلی است و دیگری مدبر بیرونی که ارادۀ ملکوتی و الهی است. البته تدبیر مدبر ملکوتی و الهی نیز به سه دسته تقسیم می‌شود: تدبیر آغازین و پسین؛ تدبیر اصلی و طریقی و تدبیر عام و خاص. در ادامه به اثبات حرکت جوهری استکمالی پرداخته‌ایم که بر برهان حرکت در کمالات اخلاقی و سلوکی تکیه دارد.

در مکتب عرفان نظری، نفس آدمی حد واسط میان دو بعد روح مجرد و بدن مادیِ او دانسته شده و در عین اینکه در ابتدای حدوث مادی خویش، متأثر از شرافت و دنائت امزجه‌ی عنصری است، اما به حسب اصل وجود از عالم امر است که مقوّم وحدت و نورانیت آن می‌باشد. البته عارفان اعتدال مزاج عنصری و جسمانی را تنها عامل مؤثر در تطور حقیقت انسانی ندانسته و در کنار آن، اعتدال مزاج معنوی و روحانی را نیز طرح کرده‌اند که در اثر ملازمت نفس با احکام شریعت و سلوک معنوی منطبق بر طریقتِ مستقیم به دست می‌آید و به تشکیل حقیقتی وحدانی و اعتدالی در وجود انسان منجر می‌شود و به سبب این امر وجود انسان شدت و سعه می‌یابد و می‌تواند مظهر تمام اسماء و صفات الهی گردد. عرفان نظری وحدت نفس را وحدت حقه‌ی ظلیّه که ظلّ وحدت حقه‌ی حقیقیه الهی است، دانسته و بر این اساس از قوای نفس با عنوان مظاهر و تجلیات و تعینات نفس یاد کرده است. از این‌رو تعدد قوا نه تنها منافات با وحدت نفس ندارد بلکه بیان‌گر جامعیت و قوت وجودی آن بوده و نفس با حفظ وحدت و یکتایی عینیت با قوا دارد و قوای نفس نیز در جمیع مراتب آن به حیثیت تقییدیه شأنیه موجودند. بنابراین وجود نفس انسانی در مقام ذات، لابشرط و نسبت به مراتب تعینات خود، در مظاهر ظاهری و باطنی قوا، بشرط شی‌ء می‌باشد.

این نوشته در صدد پی‌ریزی یک دستگاه سنجش به عنوان میزان و منطق مادی عرفان نظری است؛ چراکه عرفان نظری یک نظام سازمند از گزاره­های شهودی- وجودی است که به دلیل وجود امکان خطا در هنگام تبدیل شهود به تعبیر همواره نیاز ضروری به سنجش دارند و این مسئله نیاز به دستگاه سنجش را ضروری می‌نماید؛ ولی ساختار این دستگاه چیست؟ این دستگاه از دو میزان تشکیل شده است: یکی میزان دینی و دیگری میزان عقلی. هر یک از این دو میزان دو گونه معیار در خود دارند: معیارهای پایه و معیارهای غیرپایه. معیارهای پایه معیارهای ضروری، واقعی و قطعی‌اند که به نحو مطلق صدق محض هستند. معیارهای غیرپایه معیارهای محدود، تدریجی‌الحصول و نظری هستند که به نحو مشروط صادق می‌باشند. میزان دینی نظام‌واره‌ای از گزاره‌های وجودی موجود در کتاب و سنت است که با هر یک از گزاره‌هایش معیار سنجش گزاره‌های عرفانی می‌باشد. آن گزاره‌ها دو گونه دلالت دارد: یکی دلالت تحققی و دیگری دلالت قطعی که در صورت اول آن گزاره معیار پایه و در صورت دوم آن گزاره معیار غیرپایه هستند. به معیارهای پایه احتجاجات و به معیارهای غیرپایه تنجیزات گویند. احتجاجات ادله‌ای هستند که مدلول و مؤدای خود را در عقل به گونه‌ای تثبیت می‌کنند که عقل با تمامی مبانی‌اش این مؤدی را با قطع بالمعنی الاخص به نحو نامشروطی تصدیق می‌کند. تنجیزات ادله‌ای هستند که مدلول و مؤدای خود را به گونه‌ای در عقل تثبیت می‌کند که عقل به آن قطع بالمعنی الاعم می‌یابد؛ لذا مجاز به تخلف از آن نیست و در صورت تخلف از آن معذور نیست، بی‌آنکه بتواند بر اساس اصول خود آن مؤدی را به نحو نامشروط تصدیق کند. میزان عقلی صرفاً دانش کلی نظری است؛ با اصول عقلی محض و به روش استدلالی محض درباره پرسمان عقلی محض می‌اندیشد؛ دستگاهی که به صورت منطق و فلسفه تحصل پیدا کرده است. این میزان عقلی دستگاهی از گزاره­های عقلی محض است که همه گزاره‌های کلی و جزئی را در بر می‌گیرد. این گزاره‌ها بر پایه تقسیم عقل به عقل عام و عقل خاص به گزاره‌های عام عقلی محض و گزاره‌های خاص عقلی محض تقسیم می‌شوند. در این میزان ضروریات به عنوان معیارهای پایه، اصول عام و همگانی، پیشاتجربی و پیشااستدلالی و ضروری‌الصدق هستند و نظریات به عنوان معیارهای غیرپایه اصول غیرهمگانی، استدلالی.

از مباني عرفان عملي، اتحاد عمل سلوکي و نفس ناطقه است که بايد در فلسفۀ علم سلوک از آن بحث گردد. عمل سلوکي، که هويت ارتباطي با نفس ناطقه دارد، عمل بالذات است، نه بالعرض؛ يعني عمل سلوکي تمثل عملي صادر شده از سوي نفس ناطقه است، نه اعمال جوارحي و جوانحي. اين عمل سلوکي از عامل بالذات برمي‌آيد. و عامل بالذات نيز هيچ‌يک از اعضا و قواي نفس ناطقه نيست، بلکه ذات نفس ناطقه است که عمل سلوکي با آن متحد است. اتحاد مزبور به دو نوع ترکيب وجودي برمي‌گردد: يکي ترکيب «وجودي اندماجي» و ديگري ترکيب «وجودي اندکاکي» است. در اوّلي، ترکيب دو حيث وجودي است که از يک متن وجود انتزاع مي‌شوند و در دومي، ترکيب دو امر طولي است که يکي ناقص و ديگري به حسب وجود، صورت کمالي آن ناقص است. اين ترکيب اتحادي با سه برهان به اثبات مي‌رسد: يکي برهان بر پايۀ قوة و فعل ديگري برهان بر پايۀ قاعدۀ «تضايف»؛ و سومي برهان بر پايۀ هويت تعلقي.

از مهم‌ترین مبانی اخلاق اسلامی و عرفان عملی، انسان‌شناسی است. درسنت دینی و از حیث سلوکی می‌توان برای انسان‌شناسی ساختار خاصی ترسیم نمود. حقیقت قلبی که هویت ملکوتی انسان است، از وجه الهی تا وجه جسمانی امتداد یافته و دو منطقۀ نفسانی و روحانی دارد. هریک از این‌دو منطقه نیز دو صنف جنود به‌معنای جنود خصالی و دو گونه اطوار به‌معنای مراتب نفس دارند. منطقۀ نفسانی، منطقۀ سفلای حقیقت قلبی است که امیال حسی و نفسی بر آن حاکم‌اند، در آن جنود جهلی قرار دارد و دو طور طبعی و نفسی، یعنی نفس نباتی و حیوانی استقرار یافته‌اند. منطقۀ روحانی که منطقۀ علیای حقیقت قلبی است و با خدای صمد ارتباط مستقیم دارد، در آن جنود عقلی قرار داشته و دو طور روح و سرّ، یعنی نفس قدسی و نفس الهی، نیز در آن استقرار یافته‌اند. البته مرکز این حقیقت و مرز این‌دو منطقه، طور عقل و قلب‌اند که دو حیث یک طورند.