آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

حوزه علمیه قم در سده اخیر بالنده‌ترین رویکرد را طی زمان حیات خود داشته است. توجه به معارف اهل بیت با تکیه بر عقل و نقل، میراث گرانبهایی برای معارف دینی فراهم کرده است. اندیشه مهدویت، یکی از این آموزه‌‌ها است که در حوزه علمیه قم به رغم فراز و نشیب‌‌هایی که در این سده داشته است، نسبت به سده قبل با تطورات و تغییرات متعددی همراه بوده است. در این نوشتار، پنج تطورِ اندیشه مهدویت در سده اخیر بیان شده است: 1. تطور روشی، 2. تطور دامنه‌‌ای، 3. تطور تبیینی که در این‌جا تنها بر دو آموزه انتظار و نیابت عامه تاکید می‌‌شود، 4. تطور غایی، 5. تطور ارائه‌‌ای. آنچه این تطورات پنج‌‌گانه را با هم مرتبط می‌کند، «تطور غایی» است. شواهد و قرائن حکایت از آن دارند که در سده اخیر در حوزه علمیه قم، اندیشه مهدویت از آموزه‌ای صرفاً اعتقادی، به اندیشه‌ای راهبردی تبدیل شده است که هدفش تنها دفاع از نوعی اعتقاد نیست، بلکه در پی آن است که در تمامی ابعاد زندگی فردی و اجتماعی خود را نشان دهد و جامعه در تمامی شئونش از این اندیشه تاثیر بپذیرد. در این نوشتار با تکیه بر آثار مکتوب در این سده، تلاش شده، مسیری که در این تطورات طی شده است، بیان شود.

مهدویت یکی از مهم‌ترین آموزه‌ها در فرهنگ و اندیشه اسلامی‌ است و از اهمیت و جایگاه ممتازی برخوردار بوده و دارای آثار و کارکردهای بسیاری در عرصه‌های اجتماعی می‌باشد. تبیین مهدویت‌پژوهی با رویکرد اجتماعی و با روش توصیفی - تحلیلی می‌‌تواند بسیاری از مسایل ناظر به عرصه‌های اجتماعی را پاسخگو باشد. به نظر می‌‌رسد در ابعاد اعتقادی، تاریخی و فرهنگی به مهدویت توجه شده، ولی در بعد اجتماعی به طور شایسته به آن پرداخته نشده است. در همین راستا هدف این پژوهش تبیین کارکردها، الزامات و ساحت‌های آموزه‌های مهدویت‌پژوهی در عرصه‌های اجتماعی است. مهم‌ترین کارکردهای مهدویت‌پژوهی با رویکرد اجتماعی شامل نظم اجتماعی، انسجام و همبستگی، ایجاد امنیت اجتماعی و تبلور هویت اجتماعی و امیدواری است. الزاماتی که در این پژوهش مورد تبیین قرار گرفت عبارت‌اند از: اجرای عدالت همگاهی، توجه به هویت اسلامی‌ و بین الادیانی و مبارزه ریشه‌ای با فساد و نهادینه‌سازی ارزش‌ها در جامعه. ساحت‌های آموزه‌های مهدویت در عرصه‌های اجتماعی نیز بر دو ساحت خانواده و نهاد تعلیم و تربیت متمرکز می‌‌باشد.

اعتقاد به ظهور منجی و مصلح جهانی، نزد اقوام و ملل مختلف با دین‌ و فرهنگ‌های متفاوت، به اَشکال گوناگون مطرح شده است. اغلب ادیان، به‌ویژه ادیان ابراهیمی (یهودیت، مسیحیت و اسلام) آینده روشن و امید بخشی برای بشر متصور شده‌ و منجی‌ای را وعده داده‌اند که زمینه ساز نجات بشر از ظلم و ستم، جمع شدن بساط مستبدان و مستکبران، گسترش عدل و داد در آخرالزمان و ایجاد مدینه فاضله آرمانی خواهد بود. سرآمد این برنامه‌ها را دین اسلام با تکیه بر عقل و نقل (آیات و روایات) بیان کرده که در آن‌ها، به طور دقیق و روشن از آینده مطلوب یا مدینه فاضله مهدوی سخن گفته و آینده‌ای با رویکرد نجات مطلوب در آخرالزمان را با جزئیات‌ آن، تمام و کمال پیش روی منتظران ترسیم کرده است. بنابراین، برای آشنایی بیش‌‌تر با این مبحث لازم است تبیینی دقیق و درست در مورد ابعاد شناختی و معرفتی منجی انجام داد و سپس با تتبع در آموزه‌های ادیان و مکاتب به شیوه‌ توصیفی–تحلیلی، به بررسی و سنجش معیارهای منجی باوری در ادیان ابراهیمی پرداخت و مهم‌‌ترین راهبردهای آخرالزمانی ادیان را برشمرد. در این مقاله تلاش شده است با تحقیق در آموزه‌های ادیان ابراهیمی، راهبرد گفتمان نجات و چیستی آن حول نجات بخشی و منجی باوری بررسی شود.

سرعت و شتاب تحولات در دوره حاضر به گونه ای است که بسیاری از تحلیلگران، این دوره را آخرالزمان و تحولات آن را مبتنی بر موعودگرایی و در راستای نزدیک شدن به دوره ظهور ارزیابی می­کنند؛ و البته گستره این تحولات در جهان اسلام و به­ویژه غرب آسیا و نیز جهان مسیحیت و یهود به­ویژه در امریکا و غرب چشمگیرتر است؛ لذا پژوهش حاضر بر آن است تا با استفاده از منابع کتابخانه­ای و بعضًا رسانه­ای مهم­ترین تحولات آخرالزمانی در جبهه غرب معاصر به­ویژه امریکا را بررسی نموده و از این طریق زمینه پژوهش در مسئله «نقش نزاع ایدئولوژیک در عرصه موعودگرایی در تقابل انقلاب اسلامی و غرب» را فراهم آورد؛ نتایج این پژوهش نشان می­دهد بازتعریف مفهوم انتظار مسیحا به تلاش و فعالیت و اقدام جمعی برای زمینه‌سازی ظهور مسیحا و ترویج گسترده آن و در پی آن پدیده صهیونیسم، اشغال فلسطین و حمایت‌های همه­جانبه آمریکا و دولت­های غربی از اسرائیل، شکل‌گیری جریان مسیحیت صهیونیست یا همان صهیونیسم­مسیحی، حضور ملموس مسیحاباوری در ادبیات سیاسی سیاست­مداران و اندیشمندان غرب معاصر به­ویژه امریکا، پدیدآمدن مراکز و سازمان­های متعدد فکری، فرهنگی و سیاسی براساس موعودباوری، تولید انبوه آثار هنری و رسانه‌ای در راستای موعودباوری، تدوین قوانین براساس مسیحاباوری، اسلام‌ستیزی با تکیه بر آموزه مسیحا و معرفی حضرت مهدی (عج) به عنوان آنتی­کریست یا همان ضدمسیح، مشروعیت­بخشی به ایران­ستیزی براساس مقوله نجات و منجی و مانع ظهور معرفی نمودن ایران و ارتقاء کلان مطالعات معطوف به منجی در غرب معاصر با محوریت امریکا از جمله مهم­ترین تحولات آخرالزمانی مبتنی بر موعودگرایی در آمریکا و غرب معاصر است.

شر از مسائلی است که در نفی خدا از آن استفاده شده است. نظریه نیستی‌گرایی شرور از جمله پاسخ-هایی است که فیلسوفان اسلامی برای حل این مسئله، مطرح کرده‌اند. در برابر، برخی این نظریه را نپذیرفته و آن را نقد کرده‌اند؛ از جمله استناد به خلقت مرگ، عدم ملاک تفکیک بین امور عدمی و وجودی، بطلان استدلال‌های پیشینی و پسینی نظریه، بی‌ثمر بودن نظریه، بازگشت شرور به درد. مسئله تحقیق این است که آیا این نقدها قابل قبول هستند یا خیر؟ یافته‌های تحقیق با روش توصیفی-تحلیلی و انتقادی، حاکی از آن است که این نقدها ناتمام‌اند؛ چراکه مرگ شر بالذات نیست. در استدلال پسینی، تحلیل عقلی از مفهوم شر بیان شده-است. در استدلال پیشینی، با نظر به قطعی بودن وجود و صفات خداوند، احتمال وجودی بودن شر از بین می-رود. نقد بی‌ثمر بودن با توانایی این نظریه در حل مسئله منطقی شر، رد می‌شود و درد محوربودن ماهیّت شرور نیز پذیرفتنی نیست؛ زیرا درد، شرّ بالذات نیست.

شناخت جوهرۀ انسان و نحوه خلقت آن برای فهم بهتر از خود، امری ضروری و گریزناپذیر می‌باشد. ازاین‌رو مساله اصلی این نوشتار بیانِ چگونگیِ شکل‌گیری و ایجاد انسان به نحو عام و جوهر و حقیقت آن به نحو خاص در قرآن کریم و حکمت متعالیه می‌باشد. با بررسی صورت گرفته شده به روش اسنادی ـ تحلیلی و براساس بررسی گزاره‌های ناظر به این موضوع در این دو نظامِ معرفتی، مشخص می‌شود که با وجودِ آن که نظرگاه قرآن کریم در این مسأله صرفاٌ بررسی هستی‌شناسانه نبوده است؛ بین گزارش‌های قرآن کریم و حکمت متعالیه نقاط مشترکی وجود دارد. لیکن از منظر واقع نمایی گزاره ها، گزارش‌های قرآن کریم عمدتاً ناظر به بیان چیستی و بیان مراحل این تکون انسان بوده و حکمت متعالیه اهتمام خود را به چگونگی این تکون معطوف نموده است. همچنین در بیان مراحل تکوّن نیز حکمت متعالیه این مراحل را به‌صورت کلان و با رویکرد تحلیلی ـ عقلی به این امر می‌پردازد لیکن قرآن کریم به‌صورت مصداقی و عینی از منظری شهودی و الهی این مراحل را گزارش می‌نماید. ازاین‌رو با بررسی تطبیقیِ گزاره‌های این دو نظام معرفتی، و با استمداد از قرآن کریم؛ می‌توان به یک نظر گاه جامع و در عین حال دقیق در پاسخ به این مسأله دست پیدا کرد تا از این رهگذر شمای کاملی از نحوه تکون انسان بدست آید.

«مهدویت» به عنوان یکی از آموزه‌‌های مهم اسلامی همواره مورد پذیرش علمای اسلام بوده است؛ اما در سده­های اخیر، در میان اهل سنت، برخی به انکار مهدویت پرداخته‌اند. بسترهای متعددی موجب پیدایش و گسترش این رویکرد در اهل سنت شده‌‌اند. این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی می‌‌کوشد داده‌‌های لازم را از منابع اهل سنت و تألیفات منکران مهدویت گردآوری کند. نتایج تحلیل داده‌‌ها نشان می‌دهند «گونه‌شناسی» این بسترها با رویکرد کلامی-نقلی در سه دسته: «مبنایی کلامی»، «روایی» و «اجتماعی» انجام می‌‌شود. عدم جایگاه کلامی امامت و خلافت در کلام اهل سنت، عدم پردازش استدلال عقلانی-کلامی بر اثبات مهدویت در اهل سنت و فقدان جایگاه حجت بودن برای منجی؛ از جمله مهم­ترین بسترهای مبنایی کلامی هستند. گونه شناسی و تحلیل این بسترها، می‌‌تواند ضمن ارائه تصویر جامعی از فرایند شکل‌‌گیری رویکرد انکار مهدویت در اهل سنت؛ زمینه مناسبی برای نقد همه جانبه آن را فراهم کند.

واژه «قائم» یکی از پرکاربردترین واژگانی است که در روایات مهدوی منعکس شده که پس از ائمه یازده گانه، تنها مصداق آن بر امام عصر4 قابل تطبیق است؛ اما در دوران معاصر، جریان «احمد اسماعیل بصری» با استناد به نصوص روایی، با تفسیری خاص به دو قائم معتقد است: قائمی قبل از ظهور و قائمی پس از ظهور. احمد اسماعیل بصری – به زعم خود - به عنوان قائم قبل از ظهور، به دستور امام عصر4 خود را مجری اوامر امام می‌پندارد! نوشتار پیش­رو که با روش توصیفی- تحلیلی به سامان رسیده است؛ ضمن پرداختن به استنادات آنان، عمدترین دلایل آن‌ها را با محوریت نام، ذریه و حیات امام به نقد کشیده است. استناد به روایات ضعیف، تقطیع برخی روایات، تعارض دلایل آنان با اصول پذیرفته شده از جانب این فرقه، از جمله نقدهای «روشی» است. از منظر «محتوایی» می­توان به عدم پردازش به روایات مشابه دیگر، تاویل گرایی و ذوق گرایی بی ضابطه در براشت از روایات، اشاره کرد.

تکثرگرایی یکی از باورداشت‌های برخی اندیشمندان غربی است، این اندیشه بر پایه راه‌های مختلف نجات‌بخشی، پایه‌گذاری شده است. دین اسلام، انحصار راه حق را به خود اختصاص داده است، برخی از آیات قرآن کریم با محورداشت «اظهار دین» می‌تواند به‌عنوان پاسخ درون‌دینی به تکثرگرایی قرار گیرد، این پژوهش کوشیده است تا افزون بر ترسیم بازنمایی از عصر ظهور با توجه به آیه نهم سوره صف، میزان رسمیت داشتن تکثر ادیان در عصر ظهور را تبیین نماید. بر پایه یافته‌های تحقیق، قرآن کریم آینده جهان را در پیروزی جبهه حق و غلبه اسلام بر سایر ادیان دانسته است، اسلام تنها راه حقیقت برای دستیابی به نجات است و در عصر ظهور این نجات‌بخشی با رهبری امام‌عصر# تحقق خواهد یافت.

اصل «مهدویت» به عنوان یکی از آموزه‌‌های مهم اسلامی، همواره مورد پذیرش علمای اسلام بوده است؛ اما در دهه‌های اخیر برخی از افراد به انکار اصل مهدویت پرداخته‌اند که «طاهربن عاشور» از جمله آن‌هاست. این نوشتار به بررسی و نقد دیدگاه ابن عاشور در مسئله مهدویت با تأکید بر منابع اهل سنت پرداخته است؛ به این صورت که ابتدا با رویکرد تحلیلی-انتقادی دلایل او را تحلیل و سپس بر اساس منابع اهل سنت آن‌‌ها را نقد کرده است. ابن عاشور ابتدا مانند سایر منکران به «عدم ذکر احادیث مهدویت در صحیحین» تمسک می‌‌کند؛ اما سپس با برداشت نادرست خود از قاعده «تقدم جرح بر تعدیل»، به تضعیف راویان احادیث مهدویت می‌‌پردازد. نتایج نقد دلایل او نشان می‌‌دهد علمای اهل سنت احادیث صحیح را به احادیث مندرج در صحیحین منحصر نمی‌‌دانند. همچنین براساس موازین جرح و تعدیل در علوم حدیث اهل سنت، ابن عاشور در فهم و تطبیق قاعده «تقدم جرح بر تعدیل» و جرح راویان دچار اشتباه شده است.