آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

روان‌شناسی متن عنوان پیشنهادی این مقاله است که از منظر آینده‌پژوهی، جایگاه ویژه‌ای در مطالعات دینی خواهد داشت. روان‌شناسی متن در واقع عبارت است از: بهره‌گیری از روش‌های تحلیل انعکاسی متن برای پژوهش و مطالعه پیش‌فرض‌ها و انگاره‌های ماتن و ناقل متن جهت شناخت دقیق‌تر فضای متن. ناکارآمدی رویکردهای مبتنی بر خبر واحد از یک‌سو و نقش انگاره‌ها در فهم متن، ضرورت پرداختن به روان‌شناسی متن را ترسیم می‌کند. از این‌رو، طراحی آزمون‌هایی برای فهم متن ضرورت دارد و به آن‌ها پرداخته می‌شود. آزمون الغاء خصوصیت، آزمون تطابق معنای لغوی و اصطلاحی و آزمون ایجاد تمایز سنت واقعه از محکیه، از نمونه این آزمون‌ها هستند. کاربست روان‌شناسی متن مبتنی بر این آزمون‌های پیشاتفسیری، می‌تواند فهم ما را از متون دینی ارتقا بخشد. این تحقیق با رویکرد روان‌شناسی متن، نشان خواهد داد بخش اعظمی از میراث تمدنی اسلامی در قالب‌هایی فراتر از گفتمان مبتنی بر اخبار آحاد قابل مستندسازی و واکاوی دلالت‌پژوهانه است.

اگر فقه الروایة، مانند فقه الحدیث در دانش فقه در شمار دانش‌های تحلیل گزارش‌های تاریخی قرار گیرد، می‌توان از آن به عنوان یکی از مبانی تاریخ تحلیلی نام برد. از سوی دیگر، تحلیل گزارش­های تاریخی معطوف به الهیات تاریخی هنوز روش‌مند نشده است. این مقاله بر پایه توجه به مقوله روش در حوزه الهیات تاریخی و با تأکید بر گزارش­های ناظر به تاریخ‌های مضاف چون تاریخ قرآن، تاریخ حدیث و تاریخ تفسیر می‌کوشد روش نویی از تحلیل تاریخی را با عنوان روش تحلیل انعکاسی پیشنهاد دهد. در این روش که مبتنی بر انعکاس گزارش تاریخی در فضای بیرونی است، تأسیس اصل مسألگی به معنای میزان عدم نفوذ و حل ناشدگی مقام بیان گزارش در فرامقام بیان آن و اصل تواتر انعکاسی به عنوان نقطه مقابل مسألگی ، بستر دقیق‌تری را برای تحلیل گزارش‌های تاریخی فراهم می‌آورد. اجرای این دو اصل، ضمن آن که مانع تفسیرهای نادرست و مغالطه در تحلیل تاریخی است به قوت استدلال تاریخی کمک می‌نماید

منحصر کردن خاستگاه اندیشیدن و پژوهش، به مواضع ایجاد سوال و به عبارتی، مسئله‌محور بودن یک پژوهش، همیشه راهگشا نیست. این مسئله در خصوص پژوهش در مواجهه با متون دینی به‌ویژه در مواردی که خوانش‌گر، احساس دل‌آسودگی بیشتری از فهم معنای متن می کند؛ می تواند آسیب‌زا باشد. از این رو و با توجه به این که متون دینی، خاستگاه اصلی معارف و آموزه‌های دینی تلقی می‌شوند؛ ارتباط بین این آموزه‌ها و متون، نیازمند نکته‌سنجی بیشتری است. صرف نظر از مقبول بودن یک معرفت و آموزه خاص، اما مستند کردن آن به یک متن دینی خاص، نیازمند دقت بیشتری است. در حوزه تفسیر متن و به ویژه تفسیر قرآن کریم، بدیهی‌انگاری معنای متن و در وجهه بارز آن، فارسی شدگی معنای متن، آسیبی جدی در این خصوص است. چه آن که بسیاری از مضامین، اگرچه نامقبول نیستند، اما انتساب و استناد آن به متن دینی، قابل دفاع نیست. به طور کلی عدم توجه به تفاوت ادبیات زمان خوانش متن و زمان صدور متن، موجب ایجاد آسیب بدیهی‌انگاری در ترجمه متن است. در این میان، باید از تسری مفهوم امروزین یک اصطلاح تاریخی به گذشته (استصحاب تاریخی قهقرایی) پرهیز کرد. در نهایت، دستاورد این پژوهش آن خواهد بود که در مواجهه با متن دینی، لازم است که متن از جهت اثرپذیری از انگاره‌های خوانش‌گر متن، مورد آزمون قرار گیرد.

مقوله استدلال به احادیث و گزارش‌های تاریخی، نیازمند روشی استوار است. دلالت گزارش­های حدیثی و تاریخی را می­توان در دو فضای «دلالت­های ناظر به مقام بیان یک گزارش» و «دلالت­های ناظر به فرامقام بیان» بررسی کرد. دلالت­های فرامقام بیانی، ناشی از انعکاس گزارش در فضای صدور و نقل آن است. اصطلاح «مسألگی»، قاعده­ای در فضای این نوع دلالت­هاست. تلاش نویسنده مقاله برای شناساندن این قاعده و تعریف این اصطلاح به اینجا رسیده است که «مسألگی» به معنای میزان «عدم نفوذ» و حل­نشدگی «مقام بیان» در «فرامقام بیان» است. کارکرد مورد توجه ما از اصل مسألگی، فضای استدلال­های موجود در تاریخ حدیث، تاریخ قرآن و تاریخ تفسیر (الهیات تاریخی) است. اهمیت توجه به مسألگی ازآن‌روست که غالب استدلال‌های شکل­گرفته در این حوزه، بدون ‌توجه به سطح مسألگی آن تقریر شده است و این مسأله، موجب رسوخ ضعف جدی به این­گونه ‌استدلال­ها شده‌ است.

بسیاری از اندیشمندان و صاحب نظران همواره به شناخت انسان و ویژگی های او توجه داشته اند و تلاش های بسیاری در این راستا صورت گرفته است تا به اساسی ترین و ضروری ترین موضوع زندگی که همان تدبیری است برخاسته از متن طبیعت و منسجم است. با تعالیم عقل و وحی و این طرح و برنامه فقط در تعالیم تجلی یافت. حالت آبشار و تحریف در نزد انسان پیشرفته عقل و ایمان و این همان چیزی است که قرآن به آن گواهی می دهد اصل مکتب انبیا است و اسلام کامل ترین و جامع ترین دین توحیدی و آخرین دین است. از مذاهبی که می توانند به جوامع علمی جهان کمک کنند، در تقابل معنوی غرب، در موارد فکری و معنوی، محقق به منابع اساسی در پیام استناد کرده است مانند منبع مرتضی مطهری - علامه طباطبایی و مصباح آلبدیع.در عنوان دو رساله، مفروضات معرفتی انسان در روش شناسی تعالیم انبیا در قرآن کریم به چند فصل تقسیم شده است که فصل اول، قوا و مفاهیم تقسیم شده است. در سه بخش، فصل دوم به چهار فصل، فصل دوم به چهار فصل و فصل سوم به چهار فصل، روش شناسی انبیا تقسیم شده است. و در این تحقیق سعی بر آن است تا پیش فرض های شناختی انسان در روش شناسی تعلیم انبیاء در قرآن کریم مورد بررسی قرار گیرد و به پرسش اصلی محقق پاسخ داده شود.

مقایسة تفسیر قرآن کریم و کتاب مقدس، یکی از مهم‌ترین موضوعات و درعین‌حال مغفول، در مطالعات الهیات تطبیقی است. از مقولة روش نبودن بسیاری از آنچه تحت عنوان روش در تفسیر قرآن مطرح می‌شود و درعین‌حال دامنة گسترة تألیف کتاب تفسیر در میراث اسلامی از یک سو، و غلبة مباحث هرمنوتیک و فلسفه بر تفسیر کتاب مقدس و هویت‌یافتگی آن پس از دورة نوزایی در غرب از سویی دیگر، از جمله زمینه‌هایی است که انگیزة تکاپو در این نوع مطالعة تطبیقی بین اسلام و مسیحیت را قوت می‌بخشد. در پی‌جویی از برخی شاخصه‌ها، امکان این مقایسه، خود را با وضوح بیشتری نشان می‌دهد. از مهم‌ترين این موارد، عبارت‌اند از: «مرجعیت تفسیری»، «عدم امکان تعمیم در سطح تاریخی»، «مجاز به‌عنوان یک اصل» و «رابطة بین اصالت و تفسیر متن». ارتباط بین تفسیر کتاب مقدس و مباحث فلسفی (از ارسطو تا دکارت) و تفاوت مقولة تفسیر در اسلام و مسیحیت، از جهت مرجعیت نسبتاً مطلق و رسمی کلیسا در تفسیر متون، موجب شده است تا نتیجة این مطالعة تطبیقی تا حدودی به بی‌مبنایی این تطبیق سوق داده شود. این در حالی است که ماهیت تفسیر در سنت اسلامی، بیشتر قالبی از یک رسانة تمدنی است که معارف دینی در ضمن آن انعکاس می‌یافته است.

حدیث در حوزۀ علوم اسلامی کمتر به‌عنوان یک فرایند دیده شده است. از مقولۀ روش بودن، از خانوادۀ تاریخ بودن، ساختار مشخص داشتن و قصد ماندگاری از ارکان مهم این فرایند میراثی در اسلام است. طبقه‌بندی از مباحث اصلی فلسفه علم است و یکی از راه‌های تحلیل درست تاریخ، توجه به طبقه‌بندی تاریخی است. در علوم تاریخی، آنچه به یک طبقه‌بندی معنا می‌دهد، صرفاً امکان ذهنی و منطقی آن نیست بلکه واقعیت تاریخی نیز نباید از نظر دور ماند. ازاین‌رو اصلی را با‌ عنوان «لزوم معناداری طبقه‌بندی» تعریف می‌کنیم و سه طبقه‌بندی «‌موضوعی»‌، «دوره‌ای» و «شیعه-اهل سنت» را که بسیار مورد توجه است، بررسی می‌کنیم. تقسیم حدیث به شیعه و سنی از نمونه رایج این تقسیم‌ها در تاریخ حدیث است. به‌طور کلی تبیین روابط بین حدیث شیعه و سنی، مبتنی بر رویکرد تاریخی، این نتیجه روشن را به دنبال خواهد داشت که این طبقه‌بندی، دارای مبنای کاملاً قابل دفاعی در تحلیل دقیق تاریخ حدیث نیست؛ زیرا آنکه هریک از روابط پنج‌گانه، اعم از اتحاد، واکنش، متن و حاشیه، اقتباس و تمایز تنها با بخشی از احادیث و نه همۀ آن‌ها مرتبط است. طبقه‌بندی مبتنی بر واقعیات تاریخی، از منطق قابل‌ دفاع‌تری در تحلیل تاریخی حدیث برخوردار است.

آیات قرآن کریم، می‌توانند مورد «برداشت تاریخی» و «برداشت توسعه‌ای» واقع شوند. در برداشت تاریخی، توجه خوانشگر متن به زمینه متن، خاستگاه صدور کلام، سبب صدور و سبب نزول است و این خاستگاه، قابل تعمیم نیست. در برداشت توسعه‌ای، اگرچه متن در ارتباط با زمینه متن معنا پیدا می‌کند؛ اما محل نزاع، خود متن است نه زمینه متن و آنچه به‌عنوان یک معیار در تحدید گستره برداشت توسعه‌ای عمل می‌کند؛ «مراد جدی» متکلم است. برای رسیدن به تبیین جایگاه «مراد جدی» در تفسیر، دو مسأله: «ارادیبودن استعمال» و «فاصله بین خوانش و استعمال»، اهمیت پیدا می‌کنند. «دقت معنایی»، «سیاق گفتاری»، «معنای طیفی» و «زبان خاص»، عواملی هستند که «ارادی بودن استعمال» را تبیین می‌کنند؛ چنانچه «اصل تغایر» و «اصل زمینه متن»، مسأله «فاصله بین خوانش و استعمال» را روشن می‌نمایند. درمجموع بررسی همه این موارد، زمینه را برای اثبات فرضیه این مقاله و تأسیس یک اصل در حوزه تفسیر و زبان قرآن کریم با عنوان اصل: «لزوم احراز مراد جدی»، فراهم می‌کند.

رویکرد تاریخی نگری خاورشناسان در ورود به مسائل دینی و از جمله علوم قرآنی به‌ویژه مسئله تاریخ و تفسیر قرآن کریم، با آسیب جدی عدم نگاه ساختاری به مکتب تاریخ‌نگاری اسلامی مواجه است. این رویکرد البته در محافل اخباری‌گری نیز مشاهده می‌شود. علت این آسیب را می‌توان تفکیک تاریخ از حدیث و ارائه تعریفی ناقص از مفهوم حدیث دانست. تواتر تاریخی نیز یکی از شاخصه‌های تاریخ‌نگاری اسلامی است که در رویکرد تاریخی نگری باید موردتوجه باشد. تواتر، اصطلاحی اسلامی است که بر مبنای آن اعتبار تاریخ بیشتر از آنکه بر گزاره‌های منفرد تاریخی باشد بر متواترات تاریخی بنا نهاده شده است. تواتر تاریخی البته توسعه معنایی دارد و صرفا شامل تواتر لفظی نمی‌شود. تحلیل‌های خاورشناسان و رویکرد اخباریان در حوزه تاریخ قرآن و روایات تفسیری تاریخی، به مسئله تواتر بی‌توجه بوده و یکان یکان اخبار تاریخی را صرفا بر مبنای مقام بیانشان، مبنای تحلیل خود قرار داده‌اند.

يکي از قواعد تفسيري رايج در تفسير آيات تاريخي که سبب نزول مشخصي دارند و ناظر به زمان و مکان خاصي هستند، قاعده «العبره بعموم اللفظ لا بخصوص السبب» است. مجراي اين قاعده، آياتي است که لفظ عام و سبب خاص داشته باشند. مدلول قاعده نيز نوعي تعميم در تفسير آيه مبني بر لزوم خروج از مورد نزول است. شاخصه‌هاي اين قاعده عبارتند از: تمايز مفاد قاعده از مفاد اصاله الاطلاق، نسبي بودن خاص و عام و تعميم در سطح تفسير توسعه‌اي. اين قاعده نسبت به «لفظ عام و سبب عام» و «لفظ خاص و سبب خاص» که تعميم در مورد آنها بي‌معنا است، جريان ندارد. از آنجايي که تعميم به‌معناي تعميم حکم است و در نقل تاريخ در آيات تاريخي، حکمي وجود ندارد، اين قاعده در اين دسته از آيات نيز، جاري نمي‌گردد. زمينه‌هايي که موجب شده است تا اين قاعده به تفسير قرآن اختصاص يابد، عبارتند از: عدم تطابق غالبي لفظ و سبب در قرآن و جدايي حداکثري متن از فضاي متن در قرآن.