آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

عبارت «إِنِّی جَاعِلٌ فِی الأرْضِ خَلِیفَةً» از آیۀ 30 سوره بقره از عبارات پرکاربرد و چالشی در تاریخ علوم اسلامی به شمار می‌رود. دیدگاه‌های مختلفی دربارۀ کیستی خلیفه و مستخلف‌عنه از سوی مفسرین، متکلمین، عرفا و فلاسفه طرح شده است. در این پژوهش تلاش می‌شود، ضمن تحلیل و بررسی این دیدگاه‌ها، نظریه صحیح بازشناخته شود. به این منظور، پس از بررسی کلی چیستی خلیفه و مستخلف‌عنه، نخست احصاء جامعی از نظریات مختلف مطرح‌شده، صورت گرفته، سپس میان این دیدگاه‌ها بر مبنای تحلیل متن آیۀ موردبحث و روایات مربوط داوری شده است. ابتدا مستخلف‌عنه بررسی شده و از تحلیل خود آیه و روایات مربوط چنین نتیجه گرفته شده است که مستخلف‌عنه در این آیه، خداوند متعال است. سپس، با توجه به نتیجۀ مذکور، احتمالات ممکن بررسی شده و نشان داده‌شده است که تنها حالت مقبول این است که خلیفۀ خدا، مصادیق ویژه ای داشته باشد و منصوب خداوند متعال باشند.

یکی از موضوعات مهم در اندیشۀ آیت‌الله خامنه‌ای، مبحث حکومت اسلامی و مبانی آن است. در این مقاله، با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی، تبیینی دقیق و مستدل از مبانی «منشائیت» و «مشروعیت» حکومت اسلامی از منظر آیت‌الله خامنه‌ای ارائه و به پرسش‌های پژوهش پاسخ داده شده است. یافته‌های مقالۀ حاضر نشان می‌دهد از نظر آیت‌الله خامنه‌ای، با توجه به مبادی سه‌گانۀ منشائیت حکومت اسلامی، یعنی حق حاکمیت انحصاری و مطلق خداوند بر انسان‌ها، عدم ولایت استقلالی انسان‌ها بر یکدیگر و ضرورت تشکیل حکومت انسانی به‌منزلۀ مجرای حاکمیت الهی، تنها منبع و منشأ حکومت اسلامی، خداوند متعال و اذن اوست. بر همین اساس، از نظر آیت‌الله خامنه‌ای، خداوند متعال به‌عنوان یگانه منبع حاکمیت اسلامی، عامل انحصاری مشروعیت حکومت اسلامی است و حاکم اسلامی اعم از معصوم یا فقیه جامع‌الشرایط، مشروعیت حاکمیت خود را تنها از منبع الهی اخذ می‌کند. اراده و قبول مردم نیز شرط لازم تحقق حکومت اسلامی از نظر شارع است و درصورت از بین رفتن این شرط، امکان تحقق شرعی حکومت اسلامی منتفی است.

تعامل میان علم دینی و دانش روز، از دغدغه های کنونی جوامع اسلامی به شمار میرود. در این تحقیق، بسترهایی که فلسفه صدرایی از منظر انسان شناختی فراهم آورده تا علم دینی و دانش روانشناسی بتوانند به تعامل و تبادل دانشی بپردازند، مورد پژوهش قرار گرفته است. بعبارت روشنتر، هدف تحقیق آن است که نشان دهد علم دینی و دانش روانشناسی نوین، در بستر انسان شناسی فلسفی بعنوان یکی از مبادیِ دانشی این دو عرصه علمی دارای چه زمینه های تعاملی یی است. برای تحقق این امر، با بررسی کتابخانه یی و تحلیل محتوایی، زمینه های مزبور مورد مطالعه قرار گرفته اند. نتیجه تحقیق آن است که فلسفه صدرایی بلحاظ مبانیِ انسان شناختی، در دو بستر کلیِ «علم شناختی» و «مفهوم شناختی»، زمینه تعاملی مناسبی برای تبادل اطلاعات میان علم دینی و دانش روانشناسی فراهم نموده است. انسان شناسی فلسفی با تبیین صحیح غایت، روش، ابزار، منبع، ساختار و معیارِ علم دینی و دانشِ روانشناسی، زمینه لازم برای ارتباط دو جانبه» این علوم را در بستر «علم شناختی» مهیا کرده است. در زمینه «مفهوم شناسی» نیز حکمت صدرایی، با تبیین ماهیت و کاربست مفاهیمی نظیر «انگیزه»، «عشق» و «معنای زندگی» از منظری انسان شناختی، بستر تعاملیِ مناسبی برای تبادل دانشی میان این دو عرصه علمی بلحاظ مفهومی ایجاد نموده است.

سعی در شناخت حقیقت معرفت، از اهداف دیرینه و متعالی علوم مختلف بوده است. معرفت شناسی، فلسفه معرفت، فلسفه ذهن، روانشناسی شناختی از علومی هستند که در بررسی «علم،آگاهی و شعور» سهم بسزایی دارند. در این پایان نامه از دو منظر دیگر (فلسفه و فیزیک) به موضوع «شناخت» و«شعور» می پردازیم. از قرن ها پیش، اندیشمندان و حکمای مسلمان با الهام از آیات نورانی قرآن کریم و با براهین متقن عقلی و با استفاده از اصولی چون «اصالت، بساطت و وحدت تشکیکی وجود» و اینکه «همه مخلوقات مظاهر ذات و مجالی صفات حضرت واجب تعالی هستند»، به اثبات سریان علم و آگاهی در همه مراتب هستی به خصوص در اشیاء مادی پرداخته اند. دانشمندان علوم تجربی نیز در مورد برخی مواد و اشیاء ظاهراً بی جان، به امکان وجود نوعی شعور و آگاهی در آنها اشاره داشته اند. گستردگی علم در سراسر هستی حتی در ذرات مادی، فیزیک را نیز در این بحث سهیم می کند. در نظریه کوانتوم، بعضی پدیده ها از جمله«انتخاب تأخیری» ذرات مطرح می شود و چنین می نماید که ذرات از موقعیت پیرامون خود،آگاهی دارند و رفتار مناسب با شرایط اطراف خود را انتخاب می کنند. همچنین، در بعضی از مدل های جایگزین برای مدل استاندارد کوانتومی،«موج راهنما» یا «میدان اطلاعات» مطرح است که اینها همگی اشاره ای بر امکان شعورمندی ذرات فیزیکی دارد. این نگرش که ذرات دارای شعور هستند، در رشته های مختلفی مانند کشاورزی،پزشکی،زیست شناسی و اخلاق، تأثیرات و کاربردهایی دارد.

اختیارگرایان، معتقدند تنها در یک جهان نامتعیّن است که می‌‌توان انسان را دارای ارادۀ آزاد دانست‌‌، اما نامتعیّن بودن جهان منجر به شانسی و اتفاقی شدن امور آن و نفی ارادۀ آزاد می‌شود. بنابراین، «استدلال شانس» مهم‌ترین مشکل اختیارگرایان است. پاسخ‌‌های آنان در برابر صورت‌‌بندی تبیینی این استدلال را به سه دسته می‌‌توان تقسیم کرد. دسته اول، به مصادره به مطلوب بودن این استدلال قائلند و تبیین تقابلی را تنها برای انتخاب‌‌های متعیّن ممکن می‌‌دانند و طلب آن را از موقعیت‌های نامتعیّن، غیر منطقی و دوری می‌‌دانند. گروه دوم، باور دارند با این ‌که برای انتخاب‌‌های نامتعیّن تبیین تقابلی نداریم، اما می‌‌توان آزادی کُنش‌گر در انتخاب‌‌های نامتعیّن را با تبیین غیر تقابلی توضیح داد. دسته سوم، با ارائهٔ مثال‌هایی در صدد ارائهٔ تبیین تقابلی برای برخی از انتخاب‌‌های نامتعیّن بر‌آمده‌اند؛ در این صورت، شانسی دانستن انتخاب‌‌های نامتعیّن و نفی ارادۀ آزاد در چنین شرایطی رد می‌‌شود. در این مقاله بعد از مقدمه‌‌ای در باب چیستی اِشکال شانس، به انواع صورت‌‌بندی آن و پاسخ‌های اختیارگرایان به صورت تبیینی این استدلال پرداخته و در نهایت‌‌، به این نتیجه می‌‌رسیم که اختیارگرایان از عهدهٔ پاسخ به این اِشکال بر نیامده‌‌اند و «اِشکال شانس» هنوز به صورت چالشی حل ناشده پیشِ روی آنهاست.

در آیات و روایات تأکید بسیاری بر معرفت نفس شده است؛ تا آنجا که آن را نزدیک‌ترین راه برای رسیدن به معرفت رب معرفی کرده اند. نفس ناطقه انسانی علاوه بر تجرد خیالی و عقلی، دارای فوق تجرد عقلی است که ویژگی‌های بساطت و بی‌حدی را برای آن بر می‌شمارند؛ از این رو فوق تجرد عقلی بدین معناست که نفس در هیچ مرتبه‌ای از مراتب کمالی متوقف نمی‌شود و قابلیت ارتقا به بالاترین مرتبه نظام هستی بعد از مقام ربوبیت را داراست که در این حال آن را به حقیقت محمدیه و القاب دیگر نام می‌برند. این نوشتار حائز نوآوری‌هایی بدین قرار است: الف) ارائه تصویر بهتر از معرفت نفس در مقام فوق تجرد عقلی و مقام لایقفی آن در دو ساحت وجودی و ماهوی؛ ب) کشف معنای حقیقی برخی آیات قرآنی که مناسب این مقام‌اند؛ ج) درک معانی بلند حکمی کلام معصومان ‰ در مقام حقیقی نفس ناطقه انسانی. آیات و روایات در مقام فوق تجرد بسیار است؛ از این رو اگر قایل به مقام فوق تجرد عقلی نشویم، در فهم بسیاری از حقایق آیات و روایات ناتوان خواهیم بود و تفسیر دقیقی از آن نخواهیم داشت.

مبانی روش‌شناختی پارادایم‌های عمده علوم انسانی و قضاوت در مورد اعتبار یا عدم اعتبار آنها متکی بر مبانی معرفت‌شناختی، وجودشناختی و انسان‌شناختی آن پارادایم است. آشنایی با مباحث انسان‌شناختی از دیدگاه دیلتای هم برای آشنایی با پارادایم تفسیرگرایی و هم برای شناخت پارادایم هرمنوتیکی مهم است. شناخت هویت دوگانه انسان یکی از اساسی‌ترین عناصر این پارادایم را پیش روی ما قرار می‌دهد. ارائه تصویر درستی از طبیعت انسانی و چگونگی توسعه بخشیدن به دقت ابزار عملی جریانات علمی یکی از دغدغه‌های اصلی دیلتای بود. از جمله کارهای بدیع او برقراری تعامل میان دو عنصر «طبیعت انسانی» و «تاریخی بودن» بود که تا زمان او گمان بر تعارض میان آنها می‌رفت و دیلتای آنها را در خدمت روش‌شناسی علوم انسانی درآورد. او با تبیین مبانی انسان‌شناختی، معارف به دست آمده از علوم انسانی را معتبرتر از یافته‌های علوم طبیعی می‌دانست و تلاش کرد بواسطه ثبات هویت انسانی در عین تاریخی بودن آن، اعتبار علوم انسانی را نشان دهد. این مقاله بر آن است تا به روشی تحلیلی عناصر اصلی اندیشه دیلتای به دست آید و سپس بر اساس ترکیب این عناصر نشان داده شود که چگونه عینیت علوم انسانی بر این مبنا تأمین می‌شود.

«آیا اخلاق مبتنی بر مبانیِ متافیزیکی است؟». پاسخِ «هیلاری پاتنم» و «کای نیلسن»، به این پرسش منفی است؛ در مقابل، از دیدگاه این مقاله، پاسخ این پرسش مثبت است. بسیاری از عالمانِ اخلاق اسلامی نیز، به این پرسش مهم پاسخ مثبت ضمنی داده‏اند. از جمله شواهد مهمی که نشان می‏دهد اخلاق مبتنی بر مبانیِ متافیزیکی است، وجود پرسش‌هایی در حوزه‏ی اخلاق است که پاسخ مستقیم آنها در این حوزه یافت نمی‏شود. در این مقاله نشان داده خواهد شد: قبل از پاسخ دادن به این «پرسش‌های اخلاقی» لازم است به «پرسشهایِ پیشینِ متافیزیکی» به عنوان منشأ این پرسشها پاسخ داده شود. دو یافته‏ی مهم این مقاله: 1. بدون پاسخ دادن به این پرسش‌های پیشینِ متافیزیکی، نمی‏توان به پرسشهای اخلاقیِ مذکور پاسخ داد. 2. پرسش‌های متافیزیکی بر اساس تنوع جهان‏بینی صاحبانش، پاسخهای متفاوت و بعضاً متضادی دریافت می‏کنند؛ درنتیجه «پاسخ پرسش‌های اخلاقی» و «نظریه‏های اخلاقیِ» برآمده از آنها نیز متفاوت و حتی متضاد خواهد بود.

جسم نزد بسیاری از فیلسوفان یونانی همچون ارسطو و حکمای اسلامی همچون ابن‎سینا، سهروردی و ملاصدرا پیوسته «متصل» است که البته این دیدگاه، نظر ذره‏گرایان را که قایل به گسستگی جسم هستند، نفی می‏کند. با توجه به اینکه آخرین یافته‏های فیزیک جدید نیز با دیدگاه پیوستگی جسم مقارنه دارد، ما در این مقاله برآنیم وجوه تقارن میان دیدگاه غالب در فلسفه اسلامی و فیزیک جدید در خصوص پیوستگی جسم طبیعی را کاوش کنیم. این وجوه عبارت‎اند از: پیوستگی میدان‎های بنیادین طبیعت در مدل استاندارد ذرات بنیادی، وجود حد یا جزء مشترک در مفهوم فلسفی «اتصال» و نیز «میدان» در فیزیک جدید که در قالب انتگرال فوریه یا جمع پیوسته امواج و میدان‎های ساده جزئی قابل تبیین است. علاوه بر این در این خصوص نیز بحث خواهد شد که مفهوم خلأ کامل (هیچ یا عدم) که بر اساس دیدگاه ذره‏گرایی است، هم در فلسفه اسلامی و هم در فیزیک جدید- که در آن خلأ موجودی نه تنها خالی بلکه پیوسته و غنی است- طرد می‏شود.