آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

قرآن کریم در آیات متعددی از زوج بودن موجودات سخن گفته است، چنانکه آیه 3 رعد مطابق دیدگاه مشهور، از زوج بودن تمام میوه ها و نیز آیه 49 ذاریات از زوج بودن تمام اشیاء سخن می گوید. مقاله حاضر بیان می دارد که در آیه 3 رعد، دو ترکیب نحوی متصور است و این آیه، مطابق نظر مشهور در باب ساختار نحوی این آیه، بر زوج بودن تمام میوه ها دلالت دارد اما بر اساس نظر غیرمشهور، مراد از دو قرین در این آیه، شب و روز است، از دیگر سو، بر پایه تعبیر «کُلِّ شیءٍ» در آیه 49 ذاریات، ممکن است تصور شود که برای موجودات غیر زنده هم باید به دنبال نظام زوجیت گشت، در حالی که آنها، فاقد نر و ماده اند و ساختار دیگری از زوجیّت هم ندارند که برای مخاطبان قرآن در دوره نزول، قابل درک باشد و ایشان را متذکّر قدرت خدا گرداند، از این رو با عنایت به اینکه استفاده از واژه «کلّ» برای تأکید بر کثرت، امری شایع در ادبیات قرآن است، به نظر می رسد که مراد آیه 49 ذاریات، تنها بیان کثرت و گستردگی پدیده زوجیت در میان موجودات زنده است.

یکی از رخدادهای مهم تاریخ قرآن آن است که برخی از صحابه رسول اسلام، نسخه‌‌‌‌های خاصّ خود از قرآن را جمع کرده‌اند و میان نسخه‌‌‌‌های ایشان با نسخه رسمی که به فرمان خلیفه سوم گرد آمد، اختلافات فراوانی اعمّ از افزایش، نقصان، تبدیل و جابه‌جایی گزارش شده است. نوشتار حاضر بر آن است که عامل اصلی ظهور نگارش‌‌‌‌های متفاوت قرآن توسط صحابه را دریابد و در این راستا، به عرضه فرضیه‌‌‌‌های محتمل می‌پردازد. روش این تحقیق، «استنتاج از راه بهترین تبیین» است؛ بدین معنا که پس از ارزیابی فرضیه‌‌‌‌های رقیب، فرضیه‌ای انتخاب می‌شود که قدرت تبیین بیشتری دارد. تفسیری‌بودن اختلافات، خطابودن اختلافات و مختلف خوانده‌شدن قرآن از سوی رسول، فرضیه‌‌‌‌هایی هستند که برای توضیح منشأ اختلافات مصاحف صحابه مطرح شده‌اند، اما با توجه به گستردگی دامنه اختلافات، این سه فرضیه، فاقد قدرت توضیح‌دهندگی جلوه می‌کنند. از دیگر سو، فرضیه نقل به معنای آیات قرآن، با شواهد متعدد تاریخی، همخوانی دارد و قادر است که به‌گونه‌ای فراگیر، اختلافات صحابه را در خوانش و نگارش قرآن تبیین نماید.

یوحنا دمشقی -قدیس مسیحی در قرن اول و دوم هجری- در وصف عقیده مسلمانان نگاشته است که به باور آنان، پیامبرشان، قرآن را در خواب دریافت کرده است. تحقیق حاضر شواهد این مدعا را در منابع اسلامی می پژوهد تا آشکار گرداند که گزارش این عالم مسیحی، چه میزان اعتبار دارد. در این راستا، رویا انگاری منشأ برخی از آیات قرآن، در منابع اسلامی نیز دیده می شود، چنانکه صحیح مسلم، از نزول سوره کوثر در خواب سبک رسول خدا خبر داده است و طبری نزول پنج آیه نخست سوره علق را در خواب معرفی کرده است. بدینسان ادعای نزول پاره ای از قرآن در خواب، خرق اجماع راویان و عالمان اسلامی نیست. از دیگر سو، اگر قرآن باوران در مقام تفسیر ظواهر قرآنی خلاف واقع، از رویا انگاری مدد جویند، همه ناممکن ها به همان معنای ظاهری خود، ممکن می شوند بی آن که به تأویل های گسترده، حاجت افتد.

ظاهرگرایان در مقام فهم خدای قرآن، او را اَبرانسانی انگاشته­اند که در آسمان، سکونت دارد و بر تخت پادشاهی نشسته است، از روح خود به پیکر آدم دمیده است، در میان آتش بر موسی متجلی شده است، به روز قیامت همراه فرشتگان بر ابر می‌آید و برای اهل ایمان، رؤیت او در آن روز میسر است. اما تأویل‌گرایان، این سنخ گزاره­ها را باور ندارند و برای آیات بیانگر آن­ها، معانی خلاف ظاهر پیشنهاد می‌کنند. در این میان، تحقیق حاضر بر آن است که تصویر خدا در کتاب مقدس را به خدمت فهم خدای قرآن درآورد و در داوری میان ظاهرگرایان و تأویل‌گرایان، از آن پیشینه تاریخی، مدد جوید. فرضیه آن است که کتاب مقدس، مؤید برداشت‌های انسان­وار از خدای قرآن است و سبب تضعیف رویکرد تأویلی می‌شود. بر این مبنا، فهم ظاهرگرایانه از خدای قرآن تعین می­یابد، گرچه در فرجام امر می‌توان بر آن شد که آن­چه قرآن درباره خداوند اظهار می­کند، تصویری از او برای آدمیان و متناسب با درک انسان­وار ایشان از خدا است.

قرآن مبین از آسمان‌های هفتگانه سخن می‌گوید، امّا اخترشناسان کنونی نشانی از این گزاره نیافته‌اند و ازمیلیاردها کهکشان سخن می‌گویند. مقالة حاضر با مروری بر پیشینة تاریخی هفت آسمان و ارزیابی مهمترین آرای ارائه شده در این باب، بیان می‌دارد که دربارة هفت آسمان، عهد ذهنی معیّن و معلومی در ذهن مخاطبان مستقیم قرآن وجود داشته است و محتمل است که ایشان به سان پاره‌ای دیگر از قدما، برای ماه و خورشید و هر یک از سیّارات پنجگانة شناخته شده منظومة شمسی در آن دوران، آسمان جداگانه‌ای قرار داده باشند و به تبع مشهود بودن ماه و خورشید و سیّارات پنجگانه، آسمان‌های آنها را هم با نگاهی توّهم‌آلود، مشهود و معلوم فرض کرده باشند. با این‌همه، از آنجا که اراده شدن این معنای مبتنی بر ظواهر و پیشینة تاریخی از سوی قرآن با مسلّمات کنونی علمی تعارض دارد، نگارنده بر آن است که در این موضع باید از ظواهر عبور نمود و از میان تأویلات محتمل، شایسته‌ترین را برگزید. بدین‌سان، می‌توان نتیجه گرفت که حمل عدد هفت بر مطلق کثرت، تأویلی در خور اختیار جلوه می‌کند.

در مقام فهم قصه‌های قرآن، گاه نظرگاهی تفسیری، از یک سو، با پیشینه تاریخی قصه در منابع اهل کتاب تأیید می‌شود اما از دیگر سو، پاره ای از ظواهر قرآنی، آن را تضعیف می کنند. در این حالت، فهمنده قرآن می‌تواند به مسیری دوم رود؛ یعنی پیشینه تاریخی قصه را نادیده انگارد و روایت قرآن را مستقل و جدا، فهم کند. بدینسان فهمنده قصه‌های قرآن، گاه با دوگانه مراعات پیشینه یا نادیده‌ انگاری پیشینه مواجه می‌شود. تحقیق حاضر به تحلیل چهار قضیه تفسیری می پردازد که در آن‌ها، دوگانه یاد شده، بارز است. این قضایای چهارگانه عبارتند از: اسحاق یا اسماعیل بودن قربانی ابراهیم، شکسته شدن یا شکسته نشدن الواح موسی، قتل یا عدم قتل پرستشگران گوساله و تعلق یا عدم تعلق یونس به قوم عذاب ناشده. این تحقیق، در مقام تحلیل متن، از همه قرائن درونی و بیرونی مدد جسته است و مبنای تحقیق، باقی ماندن بر پیشینه‌ها است، مگر آن که قصد قرآن بر روایت‌گری متفاوت، احراز گردد. با اِعمال این معیار، در دو نمونه نخست، پیشینه‌گرایی و در دو نمونه اخیر، عدم پیشینه‌گرایی، راجح جلوه کرده است.

پژوهش در حوزه قرائات‌ قرآن کریم نشان می‌دهد مسأله «عطف» در زبان عربی، از دو جهت بر پیدایش اختلاف‌های قاریان اثرگذار بوده است. نخست آنکه انعطاف‌پذیری پاره‌ای از واژگان در عطف شدن یا نشدن به واژه‌ پیشین، به اختلاف در تعیین اِعراب آن واژه می‌انجامد. از سوی دیگر، گاه قاریان به‌رغم توافق در معطوف بودن یک واژه، در تشخیص «معطوف علیه» اختلاف داشته‌اند؛ امری که به سبب خوانش متفاوت معطوف، به دو اِعراب مختلف منتج شده است. در این میان، مقاله حاضر بر آن است تا با کاوش در آیات مختلف قرآن، از الگوهای تکرارشونده اختلاف قرائت که متأثر از مسأله «عطف واژگان» می‌باشند، پرده بردارد. روش و شیوه تحقیق حاضر، استشهاد به اختلافات پدیدار شده میان قاریان قرآن است و دستاورد و نتیجه آن، آشکار ساختن نقش عطف در پیدایش وجوه قرائت می‌باشد.

در مقام فهم قصه‌های قرآن، گاه دو وجه محتمل است که یکی را پیشینه تاریخی قصه در تورات و دیگری را سیاق آیات قرآن تقویت می‌کند. در این سنخ مواضع، این چالش رخ می‌نماید که کدام یک از این دو قرینه را باید بر دیگری تقدم و رجحان نهاد. در قصه برادرکُشی پسر آدم، در قصه خندیدن همسر ابراهیم، در قصه برهنگی آدم و حواء، در قصه فروش یوسف و در قصه رسالت نهصد و پنجاه ساله نوح می توان مصادیقی از مسأله فوق را ملاحظه کرد. تحقیق حاضر پس از تحلیل این نمونه های پنجگانه، بدان منتهی شده است که نمی‌توان برای خروج از چالش تعارض پیشینه توراتی با سیاق آیات، راهکاری ثابت پیشنهاد کرد بلکه داوری نهایی در هر مورد، برحسب عوامل متعدد، متغیر است. به دیگر بیان، عواملی نظیر شدت و ضعف سیاق، تعیین کننده بودن یا نبودن استشهاد به تورات، وجود یا عدم قرینه برای نادیده‌انگاری سیاق یا نادیده‌انگاری پیشینه توراتی، در مقام داوری اثرگذار هستند.

آیه پایانی سوره طلاق به خلقت هفت زمین اشاره‌ای سربسته دارد و مشهور مفسران بر وفق آن، قائل به وجود زمین‌های هفتگانه گردیده‌اند. از دیگر سو، علم جدید از وجود سیارات و ستاره‌های فراوان خبر می‌دهد و نشانی از زمین‌های هفت‌گانه نیافته است. مقاله حاضر، پس از اشاره به پیشینه تاریخی انگاره زمین‌های هفت‌گانه و بررسی مهم‌ترین وجوه توضیح دهنده این آموزه قرآنی، بدان منتهی شده است که «ارض» اسم جنس است و هر محدوده و پهنه‌ای از زمین زیر پای آدمیان، می‌تواند فردی از افراد «ارض» شمرده شود. به علاوه، عدد هفت نیز می‌تواند بر «مطلق کثرت» حمل گردد زیرا عرب‌زبانان در مقام بیان کثرت از این عدد مدد می‌جویند. بدینسان قرآن، از کثرت زمین‌ها سخن می‌گوید و در عالم خارج نیز با فراوانی و کثرت سرزمین‌ها روبه رو هستیم.

سیر نزولی آیات در بردارنده دستورهایی به مسلمانان جهت چگونگی رفتار با اهل کتاب است، این دستورات از پیشی گرفتن مدارا بر شدت در رفتار با اهل کتاب حکایت دارد. دستور به رفتارهای مداراجویانه را می توان در فرمان به مجادله احسن و گفت و گوی مسالمت آمیز، فراخوانی به مشترکات دینی در آیات قرآن کریم یافت و نظرات سه مفسر معاصر یعنی طباطبایی، رشیدرضا و دروزه در زمینه مدارا و جدال احسن دارای وجوه مشترک می باشد. پس از طی دوران مدارا برخورد قرآن متفاوت می گردد به گونه ای که فرمان به پیروی نکردن و دوست نگرفتن از آنان صادر شده که طباطبایی اذعان دارد مراد از ولایت دوستی است، اما رشیدرضا و دروزه عدم هم پیمانی تفسیر کرده اند، و سرانجام دستور رویارویی و فرمان جهاد با اهل کتاب و دریافت جزیه صادر می گردد. که در این رابطه طباطبایی حق حیات و آزادی را تنها تحت حکومت اسلامی و خضوع در برابر آن به رسمیت می شناسد و معتقد است اهل کتاب به دلیل انحراف از اصل توحید در مسیر خلاف فطرت گام برداشته و دچار شرک هستند و نهایتا باید میان جنگ، پذیرش اسلام و یا پرداخت جزیه یکی را برگزینند. ایشان به خروج پیروان ادیان توحیدی از دایره آزادی و سلب حق حیات ایشان معتقد است و توحید و شرک را تضادی آشتی ناپذیر می داند. اما در نگاه رشیدرضا مفسر اصلاح گر، جهاد صرفا دفع تجاوز و رفع فتنه و مانع از اعمال فشار و اکراه انسان ها و تضمین آزادی در پذیرش دین است نه وادار کردن دیگر ادیان به پذیرش اسلام. و تاکید بسیاری بر آزادی عقیده دارد، ایشان حق انسان ها را به رسمیت شناخته و معتقد است که در انتخاب دین و پیروی از هر آیینی مختار هستند. دروزه جهاد مشروع را جهادی می داند که جنبه تدافعی داشته باشد و مسلمانان تحت هیچ شرایطی به ادامه جنگ تا اسلام آوردن دشمنان فرمان نیافته اند مگر این که دشمن قصد تجاوز و آزار داشته باشد، وی عمیقا به آزادی مذهب در حکومت معتقد است و جهاد را تنها با گروه متجاوز اهل کتاب جایز می داند.