آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

با جست‏وجو در آثار جاحظ مى‏توان روش‏هاى او را در دست‏یابى به صحت اخبار، به صورت قواعدى کلى دریافت. وى با بیان قاعده‏ى «طبع» اعتقاد دارد که در نهاد افراد نسبت به یک موضوع، یک پذیرش عمومى و همگانى وجود دارد که این پذیرش عمومى مى‏تواند ملاک و معیار خوبى براى صحت گزارش‏هاى تاریخى باشد. هم‏چنین وى اعتقاد دارد اگر بر خبرى اجماع باشد، احتمال تأویل و تفسیر در آن وجود ندارد و همه یک برداشت از خبر دارند. وى اعتقاد دارد که در نقد و فهم حدیث باید به نقش زمان و مکان، شأن نزول، نحوه‏ى گزارش راوى و مقتضى حال مجلس، در روایات توجه کرد، تا بتوان به اصل گزارش تاریخى پى‏بُرد. در مقاله‏ى حاضر پس از معرفى اجمالى شخصیّت و آثار جاحظ، مهم‏ترین اصول و قواعدى که وى در تاریخ‏نویسى به کار گرفته، ارزیابى شده است.

از دیرباز تصویر کیهان­شناختی رایج در تفکر ایرانیان تصویری است که فضا را به­واسطه چهار رود به چهار قسمت با محورهای عمود برهم تقسیم­می­کند و از آن به­عنوان الگوی مرجع باغ ایرانی نام می­برند. ازآنجاکه زبان عرفانی، زبان تمثیل (رمزی) در هنر اسلامی و از جمله معماری است و هندسه دستمایه همه معماران برای پیوند عالم ماده به معنا است لذا معمار اسلامی می­کوشد با زبان تمثیل، توحید را با هندسه مرکزگرا در باغ ایرانی متجلی­سازد، زیرا در هستی­شناسی عرفانی ساحت عالم، مرکزی دارد که محمل حضور حقیقت است خصوصاً در دوره صفویه که دوره امتزاج تفکر شیعی با اندیشه عرفانی بوده­است. هدف از این پژوهش بازشناسی تأثیر اندیشه عرفانی (شیعی) در پدیداری الگوی مرکزگرای مرجع باغ ایرانی در معماری باغ­های ایران است. روش پژوهش تفسیری تاریخی است لذا جهت­گیری بعضی از فرضیات مطرح­شده تبیینی-روایتی است که تفسیر آن­ها برپایه­ تحلیل محتوایی متون تاریخی توأم با استدلال منطقی انجام­شده­است و همچنین با توجه به شالوده نظری پژوهش که مبتنی­بر منظومه حکمت اسلامی است از روش ترکیبی استفاده­شد که متشکل از تحلیل محتوای کیفی و استدلال استنباطی است. در خاتمه یافته­های پژوهش نشان­می­دهد اوج تفکر عرفانی شیعی در نظام یکپارچه حکومتی صفویه، بستر اندیشه تمثیلی مرکزگرا را در ساخت باغ ایرانی به­صورت هندسه­ای با دو محور متقاطع عمود برهم حول کوشک میانی را فراهم­کرد تا همخوان با الگوی مرکزگرای مرجع باغ ایرانی باشد.

موسى بن عقبه از سیره نگارانى است که در کنار ابن اسحاق نقش اساسى در تدوین سیره و مغازى پیامبر(ص) داشته; لکن کتاب مغازى او به مرور زمان (به دلایلى که چندان بر ما روشن نیست) از بین رفته است. قدمت کتاب او سبب شده تا سیره نگارانِ پس از او در کتاب هاى سیره و تاریخى از آن بهره ببرند. از مجموع گزارش هاى دیگران که از موسى بن عقبه در کتاب هاى مختلف آمده است، مى توان تا حدودى شکل اصلى کتاب مغازى موسى بن عقبه را مشخص کرد. شاید شهرت مغازىِ وى به دلیل تهیه فهرست بیعت کنندگانِ در عقبه، مهاجرانِ به حبشه و رزمندگان در جنگ ها، به ویژه بدر و احد باشد. در این مقاله به جایگاه فرهنگى و علمى موسى بن عقبه، مشایخ و شاگردانش، مغازى او در نگاه عالمان، روش او در مغازى، منابع او، مغازى او منبعى براى دیگران، و مقایسه مغازى او با سیره ابن اسحاق و... اشاره شده است.

مدائنی از مورخان قرن سوم هجری دارای تألیفات بی‌شماری در موضوعات مختلف اجتماعی، فرهنگی و به خصوص تاریخی است، احاطه علمی وی بر رخدادهای تاریخ اسلام و مانند آن سبب شد تا وی بیشترین تألیفات را نسبت به هم‌عصران خود داشته باشد که فقط نام آنها در منابع فهرست آمده است. در این میان از جمله موضوعات تدوین یافته‌ی مدائنی، نگارش‌های تاریخی او درباره امامان شیعه(ع) است که برخی از آنها تکمیل کننده موضوعات تدوین شده از سوی مؤرخان پیشین و برخی دیگر از ابتکارات وی است. این پژوهش براساس داده‌ها و یافته‌های گزارش‌های تاریخی در منابع کُهَن، به تحلیل و توصیف آثار تک‌نگاری تدوین شده توسط مدائنی درباره امامان شیعه(ع) پرداخته است. این مقاله در پی پاسخ به این پرسش است که نقش میراث مکتوب مدائنی درباره تاریخ زندگانی امامان شیعه چگونه بوده و چه تأثیری بر نگاشته‌های بعدی داشته است؟ نتیجه آنکه وی بدون توجه به دیدگاه مذهبی‌اش، به تدوین گسترده گزارش‌های تاریخی با موضوعات خاص درباره امامان شیعه(ع) به‌خصوص درباره حضرت علی(ع) و برخی از امامان شیعه(ع) اقدام کرده است که نشانگر وسعت‌نظر او درباره آن بزرگواران است

یونس بن بکیر از موالیان شیعه در سیره نگارى است و با کسب دانش های مرسوم سدة های آغازین اسلامی همچون حدیث، فقه و سیره پیامبر اعظم(ص) موقعیت علمى خود را تثبیت کرد و توجه طالبان دانش را به سوی خود جلب نمود. وى با بهره گیرى از یافته هاى علمى و نقل احادیث نبوى از استادش ابن اسحاق و دیگران، کتابى در باب مغازى رسول خدا(ص) تألیف کرد. کتاب او در میان محدثان و سیره نگاران پس از او مورد استفاده قرار گرفت. در این مقاله به شخصیت و جایگاه علمی و مذهب وی و نیز قالب اصلی کتاب او که منبعی برای مؤلفان بعدی می باشد پرداخته شده است.

هجرت دانشمندان شیعه به مناطق شام و وجود برخی دولت‌های شیعی شامات، از جمله عوامل مؤثر بر رشد علوم مختلف عقلی و نقلی در این منطقه بوده است. این مقاله، با بهره‌گیری از فهارس و منابع رجالی و شرح‌حال‌ها و نیز تواریخ عمومی و محلی و خاندان‌ها و دودمان‌ها، کوشیده است عوامل حضور علمای شیعه در شام و نقش آنها در گسترش فرهنگ و علوم اسلامی را تا پایان قرن هفتم هجری مورد بررسی قرار دهد. به استناد یافته­های پژوهش و با توجه به آثار ماندگار مکتوب و غیرمکتوب، می­توان از سهم بزرگ علمای شیعه در این زمینه سخن گفت.

بررسی گزارش‌های مرتبط با فضائل اهل‌بیت علیهم السلام برای شناخت اخبار صحیح و غیرصحیح و تمییز آنها از یکدیگر، بسیار بااهمیت است. در بسیاری از منابع تاریخی و حدیثی، اخبار مناقب اهل‌بیت علیهم السلام گزارش شده است که باید اعتبارشان بررسی شود. اعتبارسنجی باید با استناد به شواهد درونی همچون محتوا، راویان و منابع، و نیز شواهد بیرونی مانند گزارش‌های پیرامونی باشد. این عوامل در هر خبر متغیر و میزان نقش هر‌یک متفاوت است. «خبر ثعبان» نمونه‌ای از این اخبار است که باید با توجه به شواهد، به درستی آن پی برد. این تحقیق با گردآوری شواهد گوناگون و رجوع به منابع کهن، تلاش می‌کند درستی «خبر ثعبان» را بررسی کند. تحلیل گزارش‏ها نشان می‌دهد که تفاوت موجود در نقل‏های خبر، به تنافی آنها منجر نمی‌شود و نوعی هم‌پوشانی در آنها مشاهده می‌شود؛ اما از جنبۀ اِسنادی، منابع و طرق از قوت لازم برخوردار نیستند. با این حال شواهد پیرامون متن و حاشیه، این ماجرا را باورپذیر در نظر می‌آورد.

یونس بن بُکَیر (د. 199ق) و زیاد بن عبدالله بَکّائی(د.183ق) از شاگردان ابن اسحاق(د. 150ق) بودند و مغازی او را نوشتند. با وجود همسانی بیشتر گزاره‌های این دو کتاب، مغازی بکائی بیشتر مورد توجه قرار گرفت و شرح­های گوناگون آن بر ماندگاری این کتاب، تأثیری بسزا گذاشت. این مقاله در صدد تبیین چرایی عدم توجه به مغازی یونس با وجود هم‌شاگردی بودن او با بکائی و داشتن شاگردی برجسته چون احمد ­بن­ جبار عطاردی (د. 270- 272ق) است. برای پاسخ به این پرسش افزون بر مقایسه سند، متن و شیوه نگارش اثر هر دو نویسنده، شخصیت و جایگاه علمی آنان با یکدیگر مقایسه می‌شود. بر اساس یافته‌های این پژوهش، راز ماندگاری مغازی بکائی را باید در فضای سیاسی و مذهبی نیمه دوم سده دوم هجری و برتری شاگرد بکائی بر شاگرد یونس جست‌وجو کرد.