آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

دربارة نهضت اسلامی ایران، تا کنون مطالعات متعدّدی صورت گرفته که یکی از جهات قابل مطالعه در این زمینه نقش داعیان قرآنی از جمله آیت‌الله طالقانی است. او طی نیم قرن، در نقاط مختلف، مدرّس و مفسّر قرآن و شخصیّتی نافذ و مؤثّر در جریان نهضت إسلامی بوده است. وی در تفسیرنگاری فارسی، رویکردهایی نو داشته که پاره‌ای از آنها هنوز قابل توجّه است؛ هرچند شیوه معمول ایشان مورد تعقیب و عمل دیگر تفاسیر فارسی قرار نگرفته است. طالقانی در عصری دشوار و حسّاس می‌زیَد؛ عصری که در آن، از شرق و غرب کوشش­های دامنه­داری برای از میان بردن هویّت معنوی و ملّی ملل ضعیف و موسوم به «جهان سوم»، بخصوص ملّتهای خاورمیانه و ایران، در حال اجراست. او در چنین عصری، از بازگشت به قرآن و اصلاح و انسجام دینی براساس آن، سخن می­گوید. طالقانی توفیق برقراری ارتباط با شمار قابل توجّهی از نخبگان را می­یابد و بر آنها اثر می‌گذارد و هزینه­های مجاهدت‌های خود را نیز می­پردازد. واژگان‌کلیدی: آیت‌الله طالقانی، پرتوی از قرآن، نوآوری‌های تفسیری، بازگشت به قرآن، وحدت اسلامی.

سیّد محمود طالقانی در میان مفسَران معاصر، دارای برخی امتیازات و برخوردار از نگاهی بین­فرهنگی است. او در زمانی حساس می­زیَد و در نقطه­ای مهم، عهده­دار امر تعلیم و ترویج قرآن می­شود؛ به سرزمین‌های اسلامی مسافرت می­کند و با رجال فکر و فرهنگ به گفتگو می­پردازد و سال‌هایی را نیز در حبس و تبعید می­گذراند. این آمدوشدها و نیز طرز نگاه خود او، به وی نگرشی جامع می­دهد. اگر وی در کنج زندانی تاریک نیز قلم می­زند، با قلمی زنده از کلیّت امّت اسلامی و از مشکلات و سرنوشت آن و بلکه جامعه بشری می­گوید. او با اندیشه­ای قرآن­محور، قضایای عصر و اجتماع را می­سنجد و در نگرش و نگارش‌های خود، نیاز به روح وحدت در جامعة اسلامی و انسانی را ـ که نیازی مبرم در حال حاضر نیز هست ـ بروشنی مورد تأکید قرار می­دهد.

قرآن کریم برای موضوعات مختلف از جمله «تمدن» زبان و بیان خود را دارد. برای تبیین تمدن از نگاه قرآن می‌توان از دو مفهوم «اُمّیّت» و «مدنیّت» که برگرفته از نظام اصطلاح و اشتقاق قرآنی هستند بهره گرفت. «اُمّیّت» و «مدنیّت» دوگانه‌ای هستند که در این پژوهش حاصل سیری متفاوت در بررسی آیات قرآن، از طریق مطالعه «قرآن به قرآن» و پرداختن به «سیاق» و «رکوعات متناظر» می‌باشند. سازوکاری که از بررسی این دو فضا در تحقّق مدنیّت قرآن حاصل می‌شود، با در نظر گرفتن زبان فطری و موحّد قرآن، هم‌اکنون نیز می‌تواند الگویی برای شکل‌دهی تمدن «نوین» اسلامی باشد. نتیجه این بررسی نشان می‌دهد که آنچه تاکنون تمدن اسلامی قلمداد شده سازگار با مؤلفه‌های مدنیّت قرآن نبوده و مدنیّت قرآن در مثلث کتاب- امت- امام، همانا ایده‌ای منسجم و یکپارچه، به گستره انسانیت و غیرمنحصر در تمدن‌های منطقه‌ای و زمانی و عهده‌دار فلاح دنیوی و اخروی بشر است.

اشتقاق اکبر از جمله وقایع رایج در زبان و از نسبت‌های میان واژگان «زبان»هاست. قرآن کریم از این قاعدة زبانی مستثنا نبوده و به عنوان منبع الهیِ زبان و زبانِ الهی، مجالی بارز برای مطالعة انواع فرایندهای زبانی است. بررسی اشتقاق اکبر در زبان قرآن به مسائل مختلفِ مربوط به این کتاب الهی از جمله اشتقاقات قرآنی، اختلاف قرائات و توسّع در وجوه تفسیری ارتباط می‌یابد. مقالة حاضر، زمینه-های وقوع اشتقاق اکبر و برخی نمونه‌های آن‌را میان ریشه‌ها و واژگان قرآنی و عربی مورد بررسی قرار داده است. هدف مقاله بررسی سیاق‌های قرآنیِ مشابه و دارای اشتقاق اکبر و سیرِ لفظ و معنای آن‌هاست. سؤال اصلی تحقیق در بارة چیستی و وقوع این اشتقاق در قرآن و ارتباطات لفظی و معنایی ریشه‌های حاصل از این نوع اشتقاق با استفاده از روش تحقیق توصیفی و کتابخانه‌ای و با استفاده از شروح و اشاراتی است که در متن یا گوشه و کنار برخی منابع ذکر شده‌اند. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که تغییرات تدریجی معنا همگام با تغییرات تدریجی لفظ است و این امر ریشه در جسم و فطرت انسانی دارد و اثر خود را نیز در توسعة قرائت و فهم می‌ گذارد.

علی‌رغم غلبۀ نگرش فلسفی در رویکردهای انتقادی به علوم انسانیِ مدرن که چندین دهه است در جهان اسلام و در ایران بسیار رایج شده است، همچنان فقدان رویکردهای قرآنی در تولید علوم انسانی قرآن‌بنیان احساس می‌شود. در این راستا به نظر می‌رسد که می‌توان از ظرفیت روش تفسیر موضوعی برای ورود قرآن کریم به ساحت علوم انسانی بهره جست. تفسیر موضوعی با توجه به درون یا برون‌قرآنی بودن موضوع آن، در نقد ساختار دانش مدرن و تحقیقات علوم و همچنین تولید علوم انسانی اسلامی، کارکردهای متعددی دارد. از تفسیر موضوعیِ درون‌قرآنی می‌توان در جهت «نقد مبناییِ» مبانی عام علوم انسانی ـ مبانی معرفت‌شناسی، ارزش‌شناسی، هستی‌شناسی و انسان‌شناسی‌ـ و همچنین ابتناء و پی‌ریزی علوم انسانی بر پایۀ مبانی به دست‌آمده از قرآن کریم بهره برد. از تفسیر موضوعی برون‌قرآنی ـ مانند رویکرد استنطاقی شهید صدرـ برای پاسخ‌دهی به مسئله‌های علوم انسانی استفاده می‌شود که این فرایند با چالش‌هایی از جمله پیچیدگی و چندتباری «موضوعِ» علوم انسانی مواجه است که در اصطلاحات مدرن این حوزه وجود دارد. برای حل این مسئله، در مواردی می‌توان به منظور فرایندشناسی تغییر مؤلفه‌های مفهوم مدرن از رویکرد «تاریخ انگاره» و همچنین از رویکرد «تحلیل موضوع» به مؤلفه‌های معنایی بهره جست و با تجزیۀ دقیق آن موضوع به چند مؤلفه نشان داد که مؤلفه‌ها لزوماً محصول عصر مدرن نیستند و می‌توان آن‌ها را در قرآن کریم پی‌جویی نمود. سپس از «ترکیب» نتایج به دست‌آمده بر اساس تفسیر موضوعی، به دیدگاه قرآن کریم نسبت به موضوع مدرن در حوزۀ مورد نظر دست یافت.