آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

از اوایل سال جاری، درس گفتارهایی در موضوع فلسفه اخلاق، به همت مجمع فلاسفه ایران هفتگی برگزار شده است. در این جلسات توفیق داشته‌ام که برخی مباحث این رشته مهم و تأثیرگذار را در محضر جمعی از مخاطبان ارجمند بیان کنم که خوشبختانه همچنان ادامه دارد. آنچه در زیر می‌آید مباحثی است که در جلسات اولیه این درس گفتارها عرضه شده و به همت بانو سمیه عرفان تهیه و تنظیم شده است.

حوزه عرف بسیار شبیه اخلاق است. یکی از مشکلاتی که فیلسوفان اخلاق دارند، تفکیک اخلاق از عرف است. عرف بسیار شبیه اخلاق است. از این جهت که عرف هم یک نهاد است و کسی آن را وضع نکرده است. به اصطلاح علما وضع عرف تعینّی است نه تعیینی. این اصطلاح را در اصول فقه به کار می‌برند؛ می‌گویند قانون به دو شیوه وضع می‌شود: تعیینی و تعیُنی. وضع «تعینی» به این معنا که در یک فرآیند ناخود‌آگاهانه وضع شده و کسی نمی‌داند چه کسی و در چه زمانی آن را وضع کرده است. «تعیینی» به این معنا که وقتی به عقب برگردیم، می‌توانیم واضع مشخص و زمان مشخصی برای آن تعیین کنیم. عرف و اخلاق از این جهت شبیه هم‌اند که هر دو وضعشان وضع تعیُنی است.

هانری کربن (۱۹۰۳ـ ۱۹۷۸) فیلسوف و ایران‌شناس فرانسوی طی بیست سال پایانی عمرش، بخشی از سال را در ایران ساکن بود و در دانشگاه تهران تدریس و با مرحوم علامه طباطبایی و دیگر اندیشمندان مسلمان ایرانی گفتگو و در آثار فلسفی و عرفانی اسلام تعمق و تصحیح و تألیف می‌کرد و به همین جهت او را یکی از احیا‌کنندگان جریان فلسفه‌ اسلامی در دوران معاصر به شمار آورده‌اند و افزون بر این همدلی بسیاری نیز با فرهنگ و تمدن ایرانی و شیعی داشت، به گونه‌ای که ایران را کانون معنویت و تاریخ ادیان می‌دانست. از جمله کارهای مفصل و ژرف او، مجموعه چهار جلدی «اسلام ایرانی» است که همکار ارجمندمان آقای دکتر رحمتی ـ سردبیر اطلاعات حکمت و معرفت ـ ترجمه کرده‌اند. گفتگوی زیر به همین مناسبت انجام شده است.

از اوایل سال گذشته، درس‌گفتارهایی در موضوع فلسفه اخلاق، به همت «مجمع فلاسفه ایران» هفتگی برگزار شده است. در این جلسات توفیق داشته‌ام که پاره‌ای مباحث این رشته مهم و تأثیرگذار را بر مبنای «دانشنامه فلسفه اخلاق» (ویراسته پل ادوارز و دونالد بورچرت) در محضر جمعی از مخاطبان فرهیخته تدریس کنم. آنچه در زیر می‌آید، مباحثی است که در آنجا عرضه شده و به همت خانم سمانه عرفان به صورت حاضر تنظیم شده است.

در بخش اول آمد در پاسخ به این سؤال که: چرا باید از فرمان خدا تبعیت کنیم؟ یک برهان این است که اگر فرمانبرداری نکنیم، بر ما خشم می‌گیرد. برهان دوم این است که ما نمی‌توانیم از حکومت او بگریزیم؛ زیرا هم عالم مطلق است و هم قادر مطلق. اینک ادامه سخن: برهان دوم نیز ما را درگیر قدرت‌پرستی می‌کند، منتها در شکل تعدیل شده‌تری. ممکن است بپرسید چه اشکالی دارد که درگیر قدرت‌پرستی شویم؟ این بر‌می‌گردد به این‌که ما چه تصوری از خدا داشته باشیم و واقعیت دین را چه بدانیم. بهتر است در اینجا از آن تعریفی که رودولف اوتو ـ فیلسوف آلمانی ـ از امر قدسی دارد، کمک بگیریم. اوتو در کتاب «فکرت امر قدسی» چکیده تصور خداباوران از خدا را بیان می‌کند. او الفاظ خدا، الله، یَهُوَه، پدر آسمانی یا برهمن را به کار نمی‌برد، بلکه اصطلاح «امر قدسی» را به کار می‌برد.

مسئلة شر و حل آن، یکی از مسائلی است که بشر از قدیم‌الایام با آن درگیر بوده‌ است. کتاب شکند‌گمانیک‌‌وزار نوشتة مردان‌‌فرخ، از نوادر کتاب‌های کلامی زردشتی است که نویسندة آن معتقد است دین منتخب او راه‌حل منطقی مسئلة شر است و به همین دلیل ناقض توحید. نوشتار حاضر به تلازمی که مردان‌فرخ به آن اشاره کرده است و نیز اصل عدالت که از مهم‌ترین ارکان و دغدغه‌های مکتب معتزلی است، می‌پردازد و با تبیین اِشکال مردان‌فرخ و تحلیل مؤلفه‌های توحید، تلازم مذکور را نفی می‌کند؛ همچنين بیان مي‌دارد که با تکیه بر راه‌حلِ معتزلیِ شر، اصولاً صدور شر از ایزد محال، و وجود حوادث و موجودات نا‌خوشایند، بنا به حکمت و مصلحت خداوند، صلاح بندگان و لطف به آنهاست. او در حوزة شرور انسانی و عدم انتساب آنها به خداوند بنا بر قرائت معتزلی، مسئلة عدالت خداوند را مطرح می‌کند که ضمن قبول آن از سوی این مقاله، با ارائة راهکار جدیدی راه‌‌حل معتزلی رد و پاسخی در‌خور به آن داده می‌شود.

این اثر عضوی از مجموعه آثار فلسفی انتشارات بلک ول می‌باشد. آثار فلسفی وی که توسط این موسسه ارائه می‌شود، عمده هدفش تشریح و تبیین شاخه‌های عمده فلسفی و مبانی اندیشه‌های فلسفهی هر حوزه می‌باشد. این اثر هم با چنین هدفی به عمده مباحث موجود دین معاصر جهان می‌پردازد و می‌کوشد تحلیلی جامع، روشن و روزآمد از مباحث این حوزه فکر فلسفی ارائه نماید. این اثر شامل ده فصل می‌باشد. این کتاب شامل مقدمه و ده فصل است. در این ده فصل از اعتقادات دینی، اعمال و آداب دینی و تصاویر واقعیت، قدرت الاهی، ماده گرایی، تحصل گرایی و خدا، ارزش ها و کثرت گرایی، قرینه، تجربه و خدا، مساله شرو چشم اندازهای خیر، خدا باوری و طبیعت گرایی بحث شده است.

در این نوشتار به دیدگاه اوتو دربارۀ وحدت و کثرت عرفان پرداخته شده است. وی از سویی به کثرت و تنوع عرفان و از سوی دیگری به همگرایی انواع (همگرایی تیره‌های معنوی) معتقد است. به اعتقاد او گونه‌های عرفان یا تیره‌های معنوی در ساحتی فراتر از فرهنگ‌ها، نژادها و سرزمین‌های مختلف شکل می‌گیرد و می‌توان این واقعیت را بر مبنای ساحت «پیشاتجربی» امر قدسی تبیین کرد. در این نوشتار این موضوع از دیدگاه اوتو به تفصیل بررسی می‌شود. در حقیقت اوتو، که بحث خویش را از یک عزیمتگاه کانتی آغاز می‌کند، در نهایت به لحاظ سنت فلسفی به فیلسوفان افلاطونی، و به لحاظ سنت دینی به الهی‌دانانی چون لوتر نزدیک می‌شود. به علاوه، نشان داده شده است که بر این مبنا می‌توان مقایسه یا حتی تطبیق سازنده‌ای میان این دیدگاه وی با آنچه در سنت اسلامی پیرامون ازلیت نفس و انتخاب ازلی مطرح است، انجام داد.