آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

معرفت و تقوا رابطه‌ای متقابل یا دوسویه دارند. اختلاف حکما دربارۀ مسئلۀ تأثیر معرفت بر تقوا، در اصلِ این اثرگذاری است که بعضی آن را پذیرفته و بعضی منکر آن هستند. اما در مورد عکس این رابطه، یعنی تأثیر تقوا بر معرفت، و به ویژه، در مورد این‌که تقوا مولّد یا زمینه‌ساز چه نوع معرفت‌هایی می‌تواند باشد، میان آنان اختلاف نظر وجود دارد. پرسشی که در این قسمت به ذهن می‌رسد این است که در بحث تأثیر تقوا بر معرفت، کدام یک از معرفت نظری و یا عملی تحت‌تأثیر تقوا قرار خواهد رفت؟ شهید مطهری به عنوان اندیشمند معاصر مسلمان معتقد است تقوا می‌تواند فقط در عقل عملی مؤثر باشد و تأثیری بر عقل نظری ندارد. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای با استناد به مبانی دینی به نقد دیدگاه شهید مطهری می‌پردازد. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد اموری مانند تجربۀ عرفانی عرفا، حکم وجدان، عمومیت نصوص دینی، فلسفۀ آفرینش، قوس صعود و عمومیت تجلی بر تأثیر تقوی بر معرفت‌های نظری و عملی دلالت می‌کند.

یکی از مسائلی که برخی اندیشمندان در تفسیر آیات قرآن کریم مورد بررسی قرار داده اند، تأویل است. به دلیل کاربرد متعدد واژه تأویل در این کتاب مقدس، بابی در این مورد در آثار اندیشمندان مسلمان گشوده شد که اشتراکات و افتراقاتی به چشم می‌خورد. یکى از اندیشمندان اسلامی که با ترجمه و شرح آثار ارسطو تأثیر فراوانى در مغرب زمین گذاشته ابن رشد است. وی که به قلم فرسایی در پاسخ به غزالی مشهور است توانست خردورزی در متون مقدس را از راه‌های گوناگون مانند عقل و نصوص دینی مطرح نموده و یکی از نمونه‌های آن را تأویلات دینی معرفی می‌کند. در همان منطقه و مدتی اندک پس از ابن رشد، ابن عربی که اندیشه‌هایی بس عمیق و بنیادین در عرفان مطرح می‌کند نیز به تأویلات دینی توجه می‌کند. این نوشتار با روش توصیفی-تحلیلی در صدد است اندیشه‌های ابن رشد و ابن عربی درباره بایسته‌های اهل تأویل را مورد بررسی قرار دهد. یافته‌های بحث عبارت از اشتراک دیدگاه ابن رشد و ابن عربی درباره توجه به باطن برخی متون دینی که به واسطه اهل تأویل شکل می‌گیرد. اختلافاتی که در روش عقلی و شهودی آنان در تأویل وجود دارد. ابن رشد به فیلسوف به عنوان اهل تأویل اشاره دارد و ابن عربی به عارف به عنوان مصداقی جامع برای تأویل نمودن توجه می‌کند.

مفهوم یقین از جمله مفاهیمی است که در حوزه‌های متعددی مانند فلسفه و عرفان موضوع بحث قرار می‌گیرد. در عرفان اسلامی نیز عارفان مسلمان به مفهوم یقین با توجه به استعمال آن در آیات قرآن کریم و روایات توجه کرده‌اند. هدف نویسنده در مقاله حاضر بررسی مفهوم یقین در آثار ابن عربی است. نویسنده با مراجعه به آثار ابن عربی تلاش می‌کند تا ضمن بیان چیستی مفهوم یقین از دیدگاه ابن عربی به آثار و مراتب آن نیز اشاره نماید. نتیجه‌ای که محقق با تکیه بر تحلیل دیدگاه ابن عربی در مورد مفهوم یقین بدان رسیده است توجه به تمایزی است که وی در مورد یقین روانشناختی و یقین منطقی ایجاد می‌نماید. همچنین در مورد مراتب یقین در کنار اقسام سه گانة آن وی قسم جدیدی بنام «حقیقة الیقین» را نیز معرفی می‌نماید. البته مقصود ابن عربی از یقین نه مطلق یقین، بلکه یقین خاصی است که ارزش دینی و عرفانی داشته و تنها از طریق عبادت به دست می‌آید. نوآوری دیگری که می‌توان در دیدگاه این عربی شناسایی نمود مسالة اعتقاد وی به «یقین بلا محل» است که مصداقی از آن را با استناد به یکی از آیات قرآن و بر طبق برداشت خاص خود نشان داده است. اما به نظر می‌رسد مسألة یقین بلا محل با دیدگاه کلی ابن عربی در مورد عرض، مبنی بر نیازمند دانستن آن به موضوع و محل، در تعارض آشکار است. ضمن آن که به تصریح خود ابن عربی، یقین به عنوان امری مستقل و قائم به خود در خارج موجود نمی‌شود، بلکه متکی به انسان موقن است، همانند قیام علم به عالِم. اما اگر یک عملی را محل یقین بدانیم، باید گفت چنین فرضی خارج از طور عقل متعارف است.

ضرورت پژوهش حاضر تاکید بر این مساله است که رویکرد هرمنوتیکی گادامر، نسبت به فهم و زبان رویکرد تازه ای است که در نقطه مقابل هرمنوتیک سنتی قرار گرفته است. اما تقابل دو سنت فلسفی به معنای سلب یکی و پذیرش دیگری نیست. هرمنوتیک دانشی تاریخی است که از خاستگاه تقرر خویش یعنی روایات اسطوره ای تا سده میانه و مدرن، ساحات فکری و فلسفی متفاوتی را وجه نظری خود قرار داده و به تجارب کسب کرده است. این تحول در سنت اسلامی نیز به دیده تبیین درآمده است. در سنت اسلامی اگرچه نمی توان رویکردهای هرمنوتیک فلسفی را تا زمان حیات فارابی در حوزه تفکر دینی یافت، اما مباحث معرفت شناختی و زبان شناختی فارابی نقطه عطف مباحث هرمنوتیکی و زبان شناختی در سنت فلسفه اسلامی است، مباحثی که قرن ها پیش از ظهور هرمنوتیک مدرن در قرن نوزدهم در سنت فلسفه اسلامی ورود یافته و نیز در حوزه زبان شناختی و هم در حوزه تفسیر و تاویل در جهت فهم متن و نسبت متقابل این دو با هم مطرح شده است. پژوهش حاضر درصدد است خوانش تازه ای را از سنت هرمنوتیک در اندیشه گادامر و فارابی ارایه دهد. خوانشی که در مطالعات دینی کمتر بدان پرداخته شده است. گفتگوی میان سنت غرب و اسلامی در جهت رجحان یک سنت بر دیگری نیست، بلکه هر یک از دو سنت شایستگی لازم را دارند که در مطالعات اسلامی و غرب مورد بررسی قرار گیرند. گادامر با تبیین فلسفی مفهوم فهم و نسبت آن با زبان در دو ساحت معرفت شناسی و هستی شناسی روایت تازه ای را از هرمنوتیک ارایه می دهد. فارابی نیز با رویکردی تازه در مطالعات زبان شناختی خویش در ذیل مباحث هرمنوتیک، تاویل تازه ای از مفهوم زبان در نسبت با فهم متن ارایه می دهد. دستاوردهای هر یک از دو فیلسوف، گویای نوآوری های تازه ای است که ما درصدد ارایه هر چه دقیق تر آن هستیم.

یکی از مسائل درخور توجه در عرصه معرفت‌شناسی، بررسی تأثیر عوامل اخلاقی یا غیر معرفتی در معرفت است. در این تحقیق مسأله اصلی، بررسی رابطه تقوا با معرفت و تأثیر متقابل آن دو در یکدیگر و تبیین چرایی و چگونگی فرایند این تأثیرگذاری و حدود آن از منظر محی الدین ابن عربی و قرآن کریم است. برای بررسی این مسأله ابتدائاً مفاهیم کلیدی مندرج در آن به تفصیل مورد بررسی قرار گرفت. در بحث مفهوم تقوا معلوم گردید که تقوای قرآنی و عرفانی تقریباً یکسانند با این فرق که در عرفان ابن عربی علاوه بر توجه به معنای متعارف از تقوا در فرهنگ قرآن، به معانی عرفانی و خاص از تقوا هم که در لایه های پنهانی آیات قرآن موجود است توجه شده است. در مورد معرفت، معلوم گردید که در قرآن هم به طرق متعارف کسب علم توجه شده و هم به طرق غیر متعارف مانند طریق تقوا و تزکیه. اما در مسأْله اعتبار معرفتی علوم حصولی و شهودی، قرآن نظر جامع داشته و تمام علوم و ابزارهای معرفت را به اندازه خود معتبر می‌داند، لیکن قرآن در مسائل اعتقادی به کمتر از ایمان و یقین قانع نیست و البته یقین مطلوب را به نوع شهودی آن منحصر نمی‌کند. اما در عرفان ابن عربی، معرفت‌های حسی و عقلی ظاهراً مورد کم توجهی قرار گرفته، بلکه معرفت‌های عقلی در مسائل مربوط به خداشناسی به دلیل احتمال خطا به دیده منفی نگریسته می‌شود، از این رو معرفت مطلوب در نزد ابن عربی همان معرفت ذوقی و شهودی است. اما در بحث از مسآله اصلی تحقیق و تبیین رابطه متقابل میان تقوا و معرفت از دیدگاه قرآن و عرفان ابن عربی ناچار هر یک از دو سوی رابطه مستقلاً مورد بررسی قرار گرفت. از یک سو تأثیر تقوا در معرفت در دو مقام ثبوت و اثبات مورد بررسی و تبیین واقع شد و با توجه به شواهد قرآنی و روایی و نیز بیانات ابن عربی معلوم گردید که این تأثیر اولاً از نوع علّی و حقیقی وجودی است نه اعتباری و قراردادی، و ثانیاً تقوا می‌تواند با سطوح مختلفی که دارد، در مقدمات و مراتب متعدد معرفت، اعم از حصولی و شهودی،‌ و حکمت نظری و عملی تأثیرگذار باشد. ثالثاً در خصوص تأثیر تقوا در معرفت و توجیه و تبیین علّیِ معرفت بخشی تقوا، از طرح الگوهای هفتگانه، که مبتنی بر اصول و قواعد حکمت متعالیه و عرفان اسلامی و نیز مؤید به آیات و روایات می‌باشد بهره گرفته شد. در این الگوها، با تمسک به مفاهیمی چون تجرد و سنخیت، جوشش و اشتداد وجودی، فنا و قرب نوافل، ولایت و خلافت و مظهریت اسماء الهی، وحدت جمعی قوای نفس، حصول یا ظهور معرفت در پرتو تقوا، توجیه گردید. نتایج این بررسی در مجموع نشان داد، هر قدر تقوا از عمق و قوّت و خلوص بیشتری برخوردار باشد، نتایج معرفتی آن هم عمیق‌تر و گسترده‌تر خواهد بود. اما در خصوص تأثیر معرفت بر تقوا باید ابتدائاً به تفکیک معرفت به دو نوع حصولی و شهودی پرداخت و نتایج متفاوت حاصله را معلول قوت و ضعف اثر بخشی این دو نوع از معرفت دانست. نتیجه آن که اگر معرفت از نوع حصولی باشد، رعایت تقوای بیشتر ضرورت نخواهد یافت. اما اگر معرفت از نوع شهودی باشد، رعایت تقوا و عمل به مقتضای معرفت از دیدگاه ابن عربی ضروری است. در پایان معلوم گردید که معرفت با فرض تأثیرگذاری و تلازمش با عمل، هم در مقدمات عمل نقش دارد هم در نفس عمل در ابعاد کمّی و کیفی آن. اما در فرض عدم تلازم، گاهی دلایل انفعالی و حاکی از نقص و قصور مانند غلبه نفس برعقل، باعث این امر بوده و گاهی دلایل فاعلی و حاکی از کمال معرفت، مقتضی ترک عمل می‌باشد و این ترک در واقع همان عمل مطلوب و موافق معرفت است.