آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از دغدغه‌های حکیمان الهی، شناخت حقیقت نفس و اسرار آن بوده است. از ویژگی‌های نفس، تجرّد آن می‌باشد؛ زیرا اگر این ویژگی به اثبات نرسد، برخی موضوعات مانند معاد با تردیدهایی مواجه خواهد شد. برخی از حکیمان معیارهایی متفاوت در تعریف تجرّد ارائه نمودند. اکنون این پرسش به ذهن خطور می‌کند که کدام یک از تعریف‌های موجود، جامع افراد و مانع اغیار می باشد؟ این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی، نخست به تعاریف مورد نظر از نفس و تجرّد آن پرداخته و در ادامه، نقدهایی دربارۀ این تعاریف ارائه می‌شود. با توجه به نقدهایی مانند عدم جامعیت در افراد، عدم مانعیت در اغیار و پیشرفت‌های علوم تجربی و شمول تعریف بر مادیّاتی که غیر قابل درک با حواس ظاهری هستند، چنین نتیجه گرفته می شود که تعریف‌های ارائه شده دارای ابهاماتی بوده و در ادامه، تعریف پیشنهادی ذکر می‌شود.

در قلمرو فلسفه و حکمت اسلامی، دیدگاه ها و مکتب هایی شکل گرفتند تا زمینه را برای شکوفایی آن فراهم کنند. با توجه به منابع محدود و پیچیده، بزرگانی نظیر کندی، فارابی و دیگران گام های مقدماتی را در سیر فلسفه اسلامی برداشتند تا اینکه ابن سینا مشرب فلسفی مشّا را تدوین کرد. دومین مکتب تأثیرگذار در جهت کمال فلسفه اسلامی به واسطه شهاب الدین سهروردی در قرن ششم هجری قمری و با نام «حکمت اشراق» پایه گذاری میشود. ویژگی مهم و آشکار این مکتب، هماهنگی میان آموزه های غرب و شرق است. وی با مطالعه عمیق تعالیم قرآن شریف، روایات اسلامی، فلسفه مشّا، فلسفه یونان باستان، فلسفه ایران باستان، عرفان اسلامی و غیر اینها، به نوآوری پرداخته و فلسفه خود را بنیاد نهاد. هدف پژوهش، کاوش در مکاتب و آموزه هایی است که شیخ اشراق نظام فلسفی خود را بر پایه آنها شکل داد. حاصل این پژوهش این است که شیخ اشراق با کنجکاوی در میان مکاتب گوناگون، آموزه هایی اشراقی را یافت و توانست مکتب فلسفی هماهنگ و در عین حال متفاوت با آنچه در فلسفه مشّایی وجود داشت، بنا کرده و گامی تأثیرگذار در جهت شکوفایی فلسفه اسلامی بردارد.

بازخوانی انتقادی‌ـ‌تاریخی تحلیل ابهری از مؤلفه¬ها و گونه‌شناسی دلالت بر پایه تمایز دو الگو: الگوی اراده‌ـ‌متکلم و الگوی معنا‌ـ‌مخاطب هاشم قربانی ‌،‌ عباس بخشنده¬بالی چکیده این جستار، به بازخوانی انتقادی ـ تاریخی بحث دلالت¬شناسی در اندیشه ابهری میپردازد و در پی ترسیم مواجهه ابهری با مسائل ساحت دلالت‌شناسی و تبیین مواضع او در این زمینه است. در این پژوهش عمدتاً با اتخاذ دو الگوی اراده¬ـ¬متکلم و معناـ¬مخاطب، به سنجش و واکاوی برخی تصویرسازیها از دلالت و گونه¬شناخت آن پرداخته میشود. بر این اساس، تلاش شده است تصویرسازی ابهری از چیستی¬گویی دلالت و تحلیل گونه-های آن و نیز سنجش دیدگاه وی در ناکارآمدی دلالت التزام، با بکارگیری برخی شاخصها نظیر لحاظ اراده گوینده در انتقال معنا، به طراحی انتقادی نقش فهم مخاطب در معناسازی صحیح و بافتار فکری پرداخته شود. منطقدانان دلالت را استوار بر وضع دانسته¬اند و آگاهی بر وضع را نیز شرط کرده¬اند. اما مقاله حاضر نشان میدهد که علاوه ¬بر این معیار، شاخصهای دیگری در حوزه معنا، مخاطب و گوینده نیز در ساخت دلالت مؤثرند. ابهری با فرابردن دلالت از مفردات و ‌گسترش شمول آن به جملات و بویژه گزاره¬ها و نیز مواجهه غیرماهوی با تعین¬بخشی به مفاهیم حوزۀ دلالت، دلالت¬-شناسی را با مباحث معناشناسی پیوند میزند. مواضع او در دلالت¬شناسی در سنجش با دیگر اندیشمندان طراحی شده است؛ برخی مواضع وی عبارتند از: بازتعریف دلالت بر پایۀ الگوی معنا¬¬ـمخاطب؛ ارائه دو تفسیر متفاوت از جایگاه وضع در گونه¬شناخت دلالت، نقادی تحلیل فخر رازی از دلالت مطابقی و تمایز دلالت مطابقی با دو دلالت دیگر با اخذ موضوع¬له مستقل یا موضوع¬له غیر مستقل و لحاظ سنجش‌محوری؛ نقادی تحلیل خونجی و کشی از مجازی¬انگاری دو دلالت تضمن و التزام، نقادی تصویر سهرودی‌ـ‌رازی از روابط مطابقی‌ـ‌التزامی و نقادی دیدگاه¬های ناکارآمدی دلالت التزام و طراحی تصویری مبتنی¬بر اختلال در فهم بر اساس کثرت انتقالات ذهنی.

معرفت و تقوا رابطه‌ای متقابل یا دوسویه دارند. اختلاف حکما دربارۀ مسئلۀ تأثیر معرفت بر تقوا، در اصلِ این اثرگذاری است که بعضی آن را پذیرفته و بعضی منکر آن هستند. اما در مورد عکس این رابطه، یعنی تأثیر تقوا بر معرفت، و به ویژه، در مورد این‌که تقوا مولّد یا زمینه‌ساز چه نوع معرفت‌هایی می‌تواند باشد، میان آنان اختلاف نظر وجود دارد. پرسشی که در این قسمت به ذهن می‌رسد این است که در بحث تأثیر تقوا بر معرفت، کدام یک از معرفت نظری و یا عملی تحت‌تأثیر تقوا قرار خواهد رفت؟ شهید مطهری به عنوان اندیشمند معاصر مسلمان معتقد است تقوا می‌تواند فقط در عقل عملی مؤثر باشد و تأثیری بر عقل نظری ندارد. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای با استناد به مبانی دینی به نقد دیدگاه شهید مطهری می‌پردازد. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد اموری مانند تجربۀ عرفانی عرفا، حکم وجدان، عمومیت نصوص دینی، فلسفۀ آفرینش، قوس صعود و عمومیت تجلی بر تأثیر تقوی بر معرفت‌های نظری و عملی دلالت می‌کند.

عشق از معدود مباحث مشترکِ موثر در فلسفه‌‌،‌‌ هنر‌‌،‌‌ عرفان می‌باشد. می­توان باور داشت بزرگ‌ترین فیلسوف یونان که به جد و وسیع در مورد عشق سخن گفت افلاطون است. نگاه او نه تنها بر فلسفه جهان غرب‌‌،‌‌ بلکه بر فلسفه اسلامی نیز تأثیر مستقیم نهاد. در فلسفه‌ اسلامی نیز عشق‌‌،‌‌ در آثار سهروردی نقش محوری دارد. آنها نقش معرفت‌شناسانه نیز به عشق داده‌اند. اهمیت دیگر این موضوع از این وجه است که عشق در دین و اندیشه‌ غرب و شرق توسط هر دو فیلسوف بسیار وارد گشته و ایفای نقش نموده است. هر دو فیلسوف شهر مطلوبی ارائه نموده‌اند که بدون درک مفاهیمی نظیر عشق‌‌،‌‌ قابل تصور و درک درست نیستند. از سویی دیگر‌‌،‌‌ بخش قابل توجهی از عشق‌ورزی‌های کنونی مسیری انحرافی سپری نموده و موجب فاصله زیاد شهرهای کنونی و شهر مطلوب در منزلت انسان شده که ارائه الگویی صحیح را می‌طلبد. پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی بر آن است تا روشن نماید افلاطون و سهروردی در مبحث عشق به چه می‌اندیشیدند‌‌،‌‌ چگونه می‌اندیشیدند‌‌،‌‌ چه نتیجه می‌گیرند و عشق‌ورزی در شهر مطلوب آنان چگونه است و چه اشتراکات و تفاوت‌هایی دارد؟

دومین مکتب تأثیرگذار درفلسفه اسلامى در قرن ششم هجرى قمرى به واسطه شیخ شهاب ‏الدین سهروردى به نام حکمت اشراق پایه‏ گذارى شد. ویژگى مهم این مکتب، هماهنگى میان آموزه‌‌هاى غرب و شرق است. وی با مطالعه و فهم اندیشه‌های گوناگون به نوآورى پرداخته و فلسفه خود را بنیاد نهاد. هدف از این پژوهش که با روش توصیفی- تحلیلی نگارش گردید، کاوش در تأثّر وی از آموزه‌های قرآن کریم می‌باشد که در نوشته‌های مرتبط به طور خاص مورد بررسی قرار نگرفته است. حاصل این پژوهش این است که شیخ اشراق با کنجکاوى در میان متون مختلف به ویژه آموزه‌های قرآن کریم توانست مکتب فلسفى خود را که متفاوت با آنچه در فلسفه مشّایى می‌باشد بنا کرده، و گامى تأثیرگذار در جهت شکوفایى فلسفه اسلامى بردارد. وی تلاش نمود در بحث‌های مختلف فلسفی برای استحکام دلائل ارائه شده در مقابل مخالفان، تشویق مخاطبان به پذیرش آن‌ها، اذعان به محوریت آیات قرآن در مکتب فلسفی خود و نیز نشان دادن تعامل عقل و دین از آیات مختلفی از کلام الهی استفاده نماید.

یکی از موضوعاتی که در مکاتب و اندیشه­های گوناگون مورد بررسی قرارگرفته، موضوع انسان کامل است. هرچند عرفای مسلمان نیز به این بحث توجه­داشتند ولی ابن­عربی توانست غنای کافی به آن ببخشد که در نوشته­هایش مورد مشهود است. فراوانی تعاریف انسان کامل موجب آسیب به این موضوع شده که عدم تعیین حد و مصادیق آن است. لذا، این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی با بررسی مبانی عرفانی ابن­عربی به این سؤال خواهدپرداخت که آیا وی به محدود بودن مصادیق انسان آرمانی به انبیا و اولیای الهی معتقد است و یا به توسعه در مصادیق آن و صدق بر انسان­های سالک دیگر که به مقاماتی مشخص رسیدند اعتقاددارد؟ یافته­های تحقیق حاکی از آن است که هرچند رسولان الهی در بالاترین درجه چنین انسان­هایی قراردارند، ولی با توجه به تعریف ابن­عربی انسان آرمانی، اضافه­کردن خود به­عنوان خاتم ولایت مقیده، معرفی مصادیق متعددی از انسان­های آرمانی و تفسیری که از وُسع و ظرفیت هریک از انسان­ها برای رسیدن به کمال معرفی­می­نماید، کثرت در مصادیق انسان آرمانی نتیجه­گرفته­می­شود.

یکی از مشکلات انسان مدرن، «ازخودبیگانگی» است. این بیماری شناختی، شامل تمامی دردهای فردی و اجتماعی انسان می­شود. راهکارهای اندیشمندان غربی، تکیه بر ابزار حس و تجربه دارد و بر اثر ضعف موجود در منابع شناختی، کارساز واقع نشده است. ابن­عربی تنها راه رهایی را درک معرفت شهودی و ورود به مسیر سلوک عرفانی می­داند. از نظر او استفاده از عقل و حس به جای شهود، انسان را به مادیات و محسوسات محدود می­نماید و از توجه به ملکوت غافل ساخته و از اصل سلوک جلوگیری می‌کند که نتیجه­ی آن بیگانگی انسان از خودِ حقیقی خویشتن است. چنین انسانی در عرفان ابن­عربی، انسان الحیوان نامیده می­شود. در این مسیر باید به زدودن حجاب­های ظلمانی پرداخت و تلاش نمود با ریاضت­ها و عباد­های خالصانه، تاریکی­های دل را به روشنایی تبدیل کرد. لذا در این مقاله که با روش توصیفی-تحلیلی نگارش شده تلاش گردید سیری معرفتی از «انسان الحیوان» به «انسان کامل» که همان خروج از ازخودبیگانگی است ترسیم شود.

یکی از موضوعاتی که به واسطه محیی الدین ابن عربی به طور منسجم مطرح گردید، اندیشه وحدت وجود است. این اندیشه تاثیرات چشم گیری بر برخی اندیشمندان همچون بیدل دهلوی گذاشت. یکی از مسائل وحدت وجود، عشق در هستی است که ابن عربی و به تبع، بیدل در آثارشان به زوایای آن پرداختند. این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی و با استناد به منابع کتابخانه‌ای در پی واکاوی تاثیر ابن عربی بر بیدل در مسأله عشق در هستی می‌باشد. یافته‌های پژوهش عبارت‌اند از اینکه بیدل در رباعیات و غزلیات خود با طرح بحث‌هایی مانند سریان عشق در نظام وحدت وجود، اندوه و عشق، عشق مجازی و شهید عشق در راستای مکتب وحدت وجود پرداخته که با نظام عرفان اسلامی ابن عربی هماهنگ است. حضور عشق در عرفان حضوری نشاط آفرین و هیجان‌انگیز است. از نگاه ابن عربی و بیدل عشق در همه هستی مبتنی بر تفسیر عرفانی از وجود سریان دارد. در این تفسیر عشق‌ همان نَفَس رحمانی است که حرکت و جنبش دایرة وجود در قوس نزولی و صعودی بر آن تکیه دارد.

بخشی از آیات نورانی قرآن کریم، بیان‏گرِ فضایل افراد خاصی است که کشف مصادیق آن آیات، نقش بسزایی در یافتن الگوهای زندگی و پیمودن راه سعادت دارد. «آیۀ تطهیر» از آن جمله است که پیامبر خدا(ص) و اصحاب، به‌خصوص همسران آن حضرت، تلاش وافری در بیان مصادیق و اثبات انحصار آن در «اصحاب کساء» داشتند تا از هر گونه ابهام جلوگیری کنند. با این حال، اهداف گوناگون، زمینۀ ایجاد شبهه در مصادیق آیه را فراهم کرد، تا جایی که هر فرقه و مذهبی کوشید تا جمعی را بر مصادیق آن بیفزاید. از آن جمله، تلاش گستردۀ غالب اهل‌سنت بر وارد کردن همسران پیامبر(ص) در مصادیق و شمول عنوان «اهل البیت» بر آنان است. آنان جهت به کرسی نشان دادن ایدۀ مزبور، روایاتی را دست‌آویز خود قرار دادند. سؤال مهم این است که آیا روایات مورد ادعا برای اثبات مدعایشان وافی است؟ این مقاله به روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی موشکافانۀ مستندات روایی مزبور از زاویۀ منابع معتبر حدیثی و رجالی اهل‌سنت می‌پردازد. مهم‌ترین دست‌آوردِ نوشتار حاضر این است که دیدگاه برخی اهل‌سنت دربارۀ شمول آیۀ تطهیر بر همسران پیامبر(ص) نادرست است، زیرا روایات متعددی از فریقین مبنی بر منحصر بودن آیۀ مورد نظر بر اهل‌بیت عصمت و طهارت وجود دارد. از سویی دیگر، سند برخی روایت‌هایی که ادعا می‌کنند، به شدت مخدوش بوده و نیز برخی تعمیم‌ها دربارۀ همسرانی مانند «ام‌سلمه» بعد از نزول آیۀ مورد نظر است. بنابراین، نمی‌توان ادعاهای اهل‌سنت در این مسئله را پذیرفت.